ជំពូកទី 2
I. ចរិតលក្ខណៈនៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ និង លំដាប់នៃការសិក្សា
II. ចំពោះការសិក្សាបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី
1. ចំណុចសំខាន់ៗនៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ និង វិធីសាស្ត្រសិក្សា
2. បញ្ញត្តិដំបូងនៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ
III. ការសិក្សាចំណុចសំខាន់ៗក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី
1. ការបង្ហាញឆន្ទៈ និងសកម្មភាពគតិយុត្ត
2. ការការពារជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាព
3. ការបង្ហាញឆន្ទៈប្រកបដោយបញ្ហា
4. ការតំណាង ការតំណាងដោយគ្មានសិទ្ធិ ការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាព
5. មោឃភាព និង ការលុបចោល
6. លក្ខខណ្ឌ និង ការកំណត់ពេល
7. អាជ្ញាយុកាល
8. នីតិបុគ្គល
9. លំនៅឋាន និង ការបាត់ខ្លួន
I. ចរិតលក្ខណៈនៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ និង លំដាប់នៃការសិក្សា
នៅក្នុងជំពូកមុន ខ្ញុំបានរៀបរាប់អំពីរចនាសម្ព័ន្ធរបស់ក្រមរដ្ឋប្បវេណី និងបានពន្យល់ថា ក្រមរដ្ឋប្បវេណី ជប៉ុន បានបែងចែកជា 5 គន្ថី ដែលមាន បទប្បញ្ញត្តិទូទៅ សិទ្ធិប្រត្យក្ស សិទ្ធិលើបំណុល ញាតិ និង សន្តតិកម្មរួចហើយ។ នៅក្នុងចំណោមគន្ថីទាំង 5 នេះ តាមវិធីហៅនៅក្នុងបរិបទសិក្សា គន្ថីទី1～3 គេហៅថា នីតិទ្រព្យសម្បត្តិ ហើយគន្ថីទី4～5 គេហៅថា នីតិគ្រួសារ ឬ នីតិឋានៈបុគ្គល។ ដោយឡែក បើមើលទៅលើចំណងជើង យើងប្រហែលជាអាចយល់ថា បទប្បញ្ញត្តិទូទៅគឺជាវិធានរួមនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីទាំងមូល ប៉ុន្តែ ខ្លឹមសារជាក់ស្តែង គឺជាចំណុចដែលទាក់ទងនឹងសិទ្ធិប្រត្យក្ស និង សិទ្ធិលើបំណុលនៅក្នុងគន្ថីបន្ទាប់ទាំងពីរប៉ុណ្ណោះ ហេតុនេះ ខ្ញុំក៏បានបកស្រាយរួចហើយថា បទប្បញ្ញត្តិទូទៅនេះគួរតែមើលថាជាវិធានរួមនៃនីតិទ្រព្យសម្បត្តិទើបសមស្រប។ ដូច្នេះ ខ្ញុំយល់ថាក្នុងលំដាប់នៃការសិក្សាក៏ដោយ ក៏គួរតែសិក្សាចាប់ពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ (នៅក្នុងសៀវភៅសិក្សាផ្សេងៗ គេហៅថា «បទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី»)នេះទៅមុន ទើបសមហេតុផល។ ម្យ៉ាងទៀត ជាក់ស្តែងនៅតាមមហាវិទ្យាល័យជាច្រើន ក៏បានរៀបចំកម្មវិធីសិក្សាស្របតាមលំដាប់នេះដែរ ប៉ុន្តែ បញ្ហាដែលលំបាកមួយគឺ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីមិនគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ទេ បើសិនជាចាប់ផ្តើមសិក្សាពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅមុន។ ខ្ញុំផ្ទាល់ក៏ធ្លាប់មានអារម្មណ៍បែបនេះនៅពេលដែលខ្ញុំជានិស្សិតនៅឡើយ ហើយបច្ចុប្បន្ននេះក៏ដោយ ក៏មាននិស្សិតមិនតិចទេដែលបានលើកឡើងអំពីអារម្មណ៍បែបនេះ។ រឿងនេះមិនមែនជារឿងដែលគ្មានហេតុផលនោះទេ។
នៅក្នុងជំពូកមុន ខ្ញុំបានរៀបរាប់រួចហើយថា ការបែងចែកគន្ថី ដោយយកបទប្បញ្ញត្តិទូទៅដាក់នៅខាងដើម គឺជាប្រព័ន្ធPandekten ហើយ វាគឺជាទម្រង់ដែលយកតាមក្រមរដ្ឋប្បវេណីអាឡឺម៉ង់(បើមើលឱ្យត្រឹមត្រូវ គឺសេចក្តីព្រាងនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីអាឡឺម៉ង់)។ នៅចុងឆ្នាំ ១៨៨៧ ក្នុងពេលដែលក្រមរដ្ឋប្បវេណីបច្ចុប្បន្នជប៉ុន (ជាការកែសម្រួលលើក្រមរដ្ឋប្បវេណីចាស់ Gustave Émile Boissonade de Fontarabie) ត្រូវបានតាក់តែងឡើង ជប៉ុនបានយកលំនាំតាមប្រព័ន្ធនៃការបែងចែកជាគន្ថីនៃសេចក្តីព្រាងក្រមរដ្ឋប្បវេណីអាឡឺម៉ង់ ដែលជាក្រមរដ្ឋប្បវេណីទំនើបបំផុតក្នុងសម័យនោះ (ប៉ុន្តែដូចខ្ញុំបានរៀបរាប់ក្នុងជំពូកមុនរួចហើយថា ខ្លឹមសារនៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីជប៉ុនមិនដូចគ្នាទាំងស្រុងជាមួយនឹងក្រមរដ្ឋប្បវេណីនៃប្រទេសអាឡឺម៉ង់នោះទេ ហើយជារួម យើងអាចនិយាយថា ក្រមរដ្ឋប្បវេណីនៃប្រទេសជប៉ុនទទួលឥទ្ធិពលស្ទើរតែពាក់កណ្តាលម្នាក់ ពីក្រមរដ្ឋប្បវេណីអាឡឺម៉ង់ និង ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបារាំង ហើយមានផ្នែកខ្លះគឺអាចមើលឃើញច្បាស់តែម្តងថា ផ្នែកនោះទទួលឥទ្ធិពលខ្លាំងពីក្រមរដ្ឋប្បវេណីបារាំង)។ ប្រព័ន្ធដែលដាក់វិធានរួមនៅខាងដើមនេះ គឺពិតជាមានលក្ខណៈសមហេតុសមផល ប៉ុន្តែ បើសិនជាយើងចាប់ផ្តើមសិក្សាអំពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនេះមុនគេ វាបានសេចក្តីថា យើងចាប់ផ្តើមសិក្សាវិធានរួមទាំងមិនទាន់ចេះវិភាគរឿងក្តីជាក់ស្តែងនីមួយៗនៅឡើយ ហេតុនេះ យើងនឹងមានអារម្មណ៍ហាក់បីដូចជាត្រូវបានបង្ខំឱ្យសិក្សាពីការបកស្រាយមានលក្ខណៈអរូបី ហើយមិនផ្សារភ្ជាប់ជាមួយរឿងជាក់ស្តែង។
មានមតិមួយលើកឡើងថា ដើម្បីជៀសវាងនូវបញ្ហាខាងលើ នៅក្នុងជំពូកដំបូង គួរចាប់ផ្តើមសិក្សាពីផ្នែកកិច្ចសន្យា (ពោលគឺ នីតិសិទ្ធិលើបំណុល) ដែលជាដើមហេតុនៃការកកើតទំនាក់ទំនងសិទ្ធិជាក់ស្តែង ហើយជាផ្នែកដែលមានលក្ខណៈពិសេសនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីជាងគេ ទើបការសិក្សាអាចទទួលអារម្មណ៍ពិតជាក់ស្តែង និង ងាយស្រួលយល់។ មានន័យថា ចាប់ផ្តើមសិក្សាអំពីកិច្ចសន្យាលក់ទិញដែលជាការទិញ ឬ ការលក់វត្ថុ បណ្តើរ ហើយឈានទៅសិក្សាបន្តិចម្តងៗ អំពីខ្លឹមសារនៃបញ្ញត្តិដែលជាបទប្បញ្ញត្តិទូទៅរួមនៃសិទ្ធិលើបំណុល និង សិទ្ធិប្រត្យក្ស។ ទោះបីជាបែបនេះក៏ដោយ ជាឧទាហរណ៍ មុខវិជ្ជាទាក់ទងនឹងក្រមរដ្ឋប្បវេណី ទាំងក្នុងមហាវិទ្យាល័យនីតិសាស្ត្រ មហាវិទ្យាល័យសេដ្ឋកិច្ច ឬ មហាវិទ្យាល័យពាណិជ្ជកម្មនៅតាមសាកលវិទ្យាល័យ ភាគច្រើនយកបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីជាផ្នែកទី1 នៃមុខវិជ្ជាក្រមរដ្ឋប្បវេណី។ ហេតុដូច្នេះហើយ បើសិនជានិស្សិតទាំងឡាយពីមហាវិទ្យាល័យទាំងនេះ ចង់សិក្សាក្រមរដ្ឋប្បវេណីស្របតាមកម្មវិធីសិក្សា គឺគួរតែសិក្សាចាប់ពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី ទើបមានការខាតបង់តិចបំផុត។ ដូចនេះ ក្នុងជំពូកនេះ ខ្ញុំនឹងព្យាយាមពន្យល់ដោយផ្តោតសំខាន់ថា តើយើងគួរសិក្សាដោយយកចិត្តទុកដាក់នៅកន្លែងណា ហើយត្រូវប្រើវិធីសាស្ត្របែបណា ទើបងាយស្រួលយល់ជាងមុន និង កាន់តែគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ជាងមុន ក្នុងករណីដែលយើងសិក្សាក្រមរដ្ឋប្បវេណីដោយចាប់ផ្តើមចេញពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅមុន។
ចំណុចសំខាន់មាន 2។ ទី1 គឺយើងគិតបញ្ច្រាសពីអ្វីដែលបានសរសេរខាងលើ មានន័យថា យើងជានិច្ចកាលនឹកគិតអំពីឧទារហណ៍ជាក់ស្តែងបណ្តើរ ហើយសិក្សាបណ្តើរ។ ទី2 គឺយើងត្រូវសិក្សា ដោយស្វែងយល់ថា តើវិធានរួមទាំងអស់នេះ មានអត្ថន័យបែបណា និង មានឋានៈយ៉ាងណា? នៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីទាំងមូល។ ប៉ុន្តែ តាមពិតទៅ សៀវភៅសិក្សាអំពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីដែលសរសេរឡើង ដោយមានការចាប់អារម្មណ៍អំពី ចំណុចទាំង 2 ខាងលើនេះ មានមិនច្រើននោះទេ។ ហេតុដូច្នេះជាបន្តទៅទៀត ខ្ញុំនឹងបង្ហាញឱ្យច្បាស់អំពី លំដាប់នៃការសិក្សា និង កម្រិតនៃភាពចាំបាច់ជាដើម នៅក្នុងការសិក្សាបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ ដោយសាកល្បងបកស្រាយដោយចាប់អារម្មណ៍អំពីចំណុចទាំង 2 ខាងលើនេះ។ ជាក់ស្តែង ខ្ញុំនឹងពន្យល់ដោយព្យាយាមលើកយកឧទាហរណ៍អំពីកិច្ចសន្យាលក់ទិញ នៅក្នុងបរិបទភាគច្រើន។
II. ចំពោះការសិក្សាបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី
1. ចំណុចសំខាន់ៗនៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី និង វិធីសាស្ត្រសិក្សា
ខ្ញុំសូមរំលឹកឡើងវិញអំពី ការរៀបរាប់ក្នុងជំពូកទី1 ស្តីពីលំនាំសិក្សា។ ក្រមរដ្ឋប្បវេណី ផ្តោតសំខាន់បំផុតលើស្វ័យភាពនៃឆន្ទៈរបស់យើងម្នាក់ៗ។ ហេតុនេះ នៅក្នុងចំណោមបញ្ញត្តិទាំងឡាយនៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី ទី1 យើងនឹងសិក្សា «សមត្ថភាពក្នុងការបង្ហាញឆន្ទៈ» ដែលបុគ្គលទូទៅមាន និង «សមត្ថភាពដែលអាចធ្វើសកម្មភាពដែលកើតឡើងនៅក្នុងទំនាក់ទំនងគតិយុត្តរវាងបុគ្គលម្នាក់ៗ»។ ហេតុដូច្នេះហើយ ចំពោះជនដែលគ្មានសមត្ថភាពវិនិច្ឆ័យដោយខ្លួនឯងបាន ក្រមរដ្ឋប្បវេណីមានវិធានការដើម្បីការពារជនដែលគ្មានសមត្ថភាពវិនិច្ឆ័យដោយខ្លួនឯងនោះ ដោយឱ្យអ្នកណាម្នាក់ជួយបំពេញការបង្ហាញឆន្ទៈនោះ។
ទី2 យើងនឹងសិក្សាអំពី បញ្ហានានាដែលកើតមានឡើងនៅពេលដែលបុគ្គលមានសមត្ថភាពវិនិច្ឆ័យដោយខ្លួនឯង បានបង្ហាញឆន្ទៈភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងគតិយុត្ត។ នេះគឺជាផ្នែកដែលសំខាន់បំផុត នៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី។ មានន័យថា ផ្នែកនេះមានបញ្ញត្តិអំពី សកម្មភាពគតិយុត្ត ដែលជាសកម្មភាពបង្កើតអានុភាពគតិយុត្តស្របតាមគោលបំណងនៃឆន្ទៈ ដោយអំណាចនៃការបង្ហាញឆន្ទៈ និងបញ្ញត្តិអំពី ការដោះស្រាយបញ្ហាដែលកើតមានឡើង ក្នុងករណីដែលបុគ្គលមានសមត្ថភាពវិនិច្ឆ័យដោយខ្លួនឯង បានបង្ហាញឆន្ទៈខុស (ការភាន់ច្រឡំ) ឬ បានបង្ហាញឆន្ទៈខុសពីឆន្ទៈដើម ដោយសារតែត្រូវបានគេបោកប្រាស់ (ការឆបោក) (ឧទាហរណ៍ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានបញ្ញត្តអំពី អានុភាពដែលរួមមាន មោឃភាព និង ការលុបចោលជាអាទិ៍ ក្នុងនាមជាវិធីដោះស្រាយបញ្ហា។ ដោយឡែក ពាក្យថា «អានុភាព» ដែលប្រើក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីជាដើម គឺសំដៅទៅលើលទ្ធផលអ្វីមួយ ដែលកើតឡើងតាមរយៈការប្រើប្រាស់បញ្ញត្តិ ឬ ប្រព័ន្ធច្បាប់ណាមួយ ហើយវាមិនមានន័យថាប្រសិទ្ធភាពទេ)។ លើសពីនេះ ផ្នែកនេះក៏មានបញ្ញត្តអំពី ការបង្ហាញឆន្ទៈជំនួសដោយបុគ្គលក្រៅពីខ្លួនឯង ដែលជាប្រព័ន្ធនៃការតំណាងដែរ។
ទី3 យើងនឹងសិក្សាអំពីបញ្ហានៃអាជ្ញាយុកាល។ អាជ្ញាយុកាលកើតមានទាំងនៅលើសិទ្ធិប្រត្យក្ស និង សិទ្ធិលើបំណុល ហេតុនេះហើយ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់អំពីអាជ្ញាយុកាលរួមគ្នានៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ។ ហើយ ទី4 យើងនឹងសិក្សាអំពីបញ្ហានៃនីតិបុគ្គល។ តាមពិតទៅ ចំណុចនៃនីតិបុគ្គលនេះ គឺជាចំណុចមានបញ្ហាស្មុគស្មាញខ្លាំងនៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ ហេតុនេះ ខ្ញុំយល់ថា និស្សិតនៃមហាវិទ្យាល័យច្បាប់ទូទៅក៏ដោយ ក៏គួរតែសិក្សាអំពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនេះក្រោយគេ។ ប៉ុន្តែ នៅក្នុងមហាវិទ្យាល័យសេដ្ឋកិច្ច ឬ មហាវិទ្យាល័យពាណិជ្ជកម្ម មានសិក្សាអំពីសហគ្រាស ហើយជនដទៃទៀតដែលមានចំណាប់អារម្មណ៍ខ្លាំងទៅលើច្បាប់ស្តីពីទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មវិញ ប្រហែលជាឆាប់យល់អំពីផ្នែកនេះជាងនិស្សិតនៃមហាវិទ្យាល័យច្បាប់ទៅទៀត។ ខ្ញុំយល់ថា ចំណុចនេះមានទំនាក់ទំនងជាមួយការសិក្សានាពេលអនាគតផងដែរ ហេតុនេះ ទោះបីជាសិក្សាចំនុចនេះនៅពេលក្រោយក៏ដោយ គឺត្រូវសិក្សាឱ្យបានហ្មត់ចត់។
2. បញ្ញត្តិដំបូងនៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ
ក្រោយពីចងចាំអំពីចំណុចសំខាន់ៗសម្រាប់សិក្សាដែលបានរៀបរាប់ខាងលើរួចហើយ ខ្ញុំនឹងពន្យល់ដោយសង្ខេបអំពី បញ្ញត្តិដែលមានចែងដំបូងបំផុតនៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី ពោលគឺមាត្រា1 និង មាត្រា2 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី។ នៅក្នុងចំណុចនេះមានកំណត់អំពី បញ្ញត្តិមានលក្ខណៈទ្រឹស្តី និងបញ្ញត្តិមានលក្ខណៈមូលដ្ឋាន និង បញ្ញត្តិមានលក្ខណៈទូទៅដែលត្រូវយកមកអនុវត្ត នៅក្នុងករណីដែលបញ្ញត្តិដទៃទៀតមិនអាចដោះស្រាយដាច់ស្រឡះដោយឯកឯងបាន។ បញ្ញត្តិមានលក្ខណៈទ្រឹស្តីដែលបានលើកឡើងមុននេះ (មាត្រា1 កថាខណ្ឌទី1 បញ្ញត្តថា «សិទ្ធិឯកជនត្រូវតែសមស្របទៅតាមសុខុមាភាពសាធារណៈ» និង មាត្រា2 បញ្ញត្តថា «ក្រមនេះ ត្រូវបកស្រាយដោយគោរពគោលការណ៍នៃសេចក្តីថ្លៃថ្នូររបស់បុគ្គល និង ភាពស្មើគ្នារបស់បុគ្គលទាំងពីរភេទ») មានសារៈសំខាន់ ប៉ុន្តែ ពុំសូវទាក់ទងនឹងការបកស្រាយជាក់ស្តែងនោះទេ។ ដោយឡែក «សិទ្ធិឯកជន ត្រូវតែសមស្របទៅតាមសុខមាលភាពសាធារណៈ» គឺសំដៅទៅលើការទទួល និង ការអនុវត្តសិទ្ធិដោយសេរីរបស់បុគ្គលឯកជន ត្រូវតែសម្របទៅនឹងការរីកចម្រើនដ៏ត្រឹមត្រូវរបស់សង្គម ប៉ុន្តែ វាមិនមានន័យថា អំណាចសាធារណៈអាចកម្រិតសិទ្ធិរបស់បុគ្គលឯកជនជាអាទិ៍នោះទេ។ ហើយមាត្រា2 គឺជាបញ្ញត្តិជាក់ស្តែង។
រីឯបញ្ញត្តិមានលក្ខណៈទូទៅរួមមាន មាត្រា1 កថាខណ្ឌទី2 គោលការណ៍នៃភាពសុចរិត និងភាពស្មោះត្រង់ និងមាត្រា1 កថាខណ្ឌទី3 គោលការណ៍ប្រើប្រាស់សិទ្ធិដោយបំពាន (បញ្ញត្តិទាំងនេះហៅថា «មាត្រាទូទៅ»)។ នៅក្នុងការបកស្រាយជាក់ស្តែង បញ្ញត្តិនេះត្រូវយកមកអនុវត្តជាមធ្យោបាយសម្របសម្រួលចុងក្រោយដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហា ក្នុងករណីដែលបញ្ញត្តិជាក់ស្តែងនីមួយៗមិនអាចដោះស្រាយបានដាច់ស្រឡះ (យើងអាចលើកជាឧទាហរណ៍បានដូចជា «ការប្រើប្រាស់មធ្យោបាយគតិយុត្តនៅក្នុងស្ថានភាពបែបនេះមិនត្រូវបានអនុញ្ញាតទេ ដោយសារផ្ទុយនឹងគោលការណ៍នៃភាពសុចរិតនិងភាពស្មោះត្រង់» ឬ «ការប្រើប្រាស់សិទ្ធិមួយនេះនៅក្នុងស្ថានភាពបែបនេះមិនត្រូវបានអនុញ្ញាតទេ ដោយសារវាជាការប្រើសិទ្ធិដោយបំពាន» ជាដើម)។ ជាពិសេសនៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង គោលការណ៍នៃសុចរិភាព (គោលការណ៍នៃភាពសុចរិត និងភាពស្មោះត្រង់) ត្រូវយកមកប្រើជាញឹកញាប់ ហើយវាមានបង្កប់បញ្ហាសំខាន់ថា តើយើងគួរពឹងផ្អែកទៅលើ «មាត្រាទូទៅ» បែបនេះដល់កម្រិតណានៅក្នុងបច្ចេកទេសគតិយុត្ត ជាដើម ប៉ុន្តែ នៅទីនេះ សូមស្វែងយល់ដោយត្រួសៗជាមុនសិន។
ដោយឡែក មាត្រា1 និង មាត្រា2 ខាងលើ ត្រូវបានដាក់បន្ថែមជាលើកដំបូងនៅក្នុងគន្ថីស្តីពីបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ នៅពេលវិសោធនកម្មគន្ថីទី4 និងគន្ថីទី5 ទាំងស្រុងនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីនៅឆ្នាំ1947។ ពេលនោះ គេបានបែងចែកជាមាត្រា1 និងមាត្រា1 ភាគ2 ប៉ុន្តែ ត្រូវបានកែប្រែមកមាត្រា1 និង មាត្រា2 វិញ នៅពេលវិសោធនកម្ម តាមរយៈការធ្វើទំនើបកម្មពាក្យពេចន៍នៅក្នុងឆ្នាំ2004 (ការបន្ថែមទៅជាមាត្រា1 ភាគ2 នេះ ធ្វើឡើងដើម្បីជៀសវាងការផ្លាស់ប្តូរលេខមាត្រាទាំងមូល ដោយសារតែការបន្ថែមមាត្រាថ្មី ហេតុនេះហើយ គេតែងដាក់លេខមាត្រាបែបនេះ (ហៅថា
«សាខាលេខ») នៅក្នុងករណីបន្ថែមមាត្រា។ ហើយ មាត្រា1 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីដែលត្រូវបានអនុម័តដំបូងនៅក្នុងឆ្នាំ1896 ដែលបានចែងថា «សិទ្ធិឯកជនត្រូវចាប់ផ្តើមមាន នៅពេលចាប់កំណើត» បានក្លាយជាមាត្រា3 កថាខណ្ឌទី1 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីបច្ចុប្បន្ន)។
III. ការសិក្សាចំណុចសំខាន់ៗក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី
1. ការបង្ហាញឆន្ទៈ និង សកម្មភាពគតិយុត្ត
បន្តទៅនេះ ខ្ញុំនឹងបង្ហាញតាមលំដាប់លំដោយនៃចំណុចសំខាន់ៗដែលត្រូវសិក្សានៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី ដោយគោរពតាមលំនាំសិក្សាដែលបានរៀបរាប់ខាងលើនេះ (ប៉ុន្តែ វាអាចខុសបន្តិចបន្តួចទៅនឹងលំដាប់លេខរៀងនៃមាត្រា)។
(1) ការបង្ហាញឆន្ទៈ
ជាដំបូង យើងនឹងសិក្សាអំពី «ការបង្ហាញឆន្ទៈ» ដែលជាពាក្យពេចន៍ដែលត្រូវបានប្រើប្រាស់ យ៉ាងញឹកញាប់បំផុតនៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី។ ការបង្ហាញឆន្ទៈគឺជាការប្រាប់ ពោលគឺបង្ហាញអំពីឆន្ទៈរបស់ខ្លួនទៅភាគីម្ខាងទៀត ក្នុងគោលបំណងបង្កើតទំនាក់ទំនងគតិយុត្តជាក់លាក់ណាមួយ។ នៅក្នុងចំណុចនេះ សូមអ្នកទាំងអស់គ្នាចងចាំថា ការបង្ហាញឆន្ទៈដែលមានន័យក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី គឺជាការបង្ហាញឆន្ទៈដែលនាំឱ្យមានអានុភាពគតិយុត្ត ក្នុងការបង្កើតនូវទំនាក់ទំនងគតិយុត្ត ស្របតាមឆន្ទៈដែលបានបង្ហាញចេញមកប៉ុណ្ណោះ ហេតុនេះ រាល់ការប្រាប់អំពីអ្វីដែលខ្លួនគិតទាំងអស់ទៅកាន់ភាគីម្ខាងទៀត មិនអាចក្លាយទៅជាការបង្ហាញឆន្ទៈក្នុងន័យតាមក្រមរដ្ឋប្បវេណីទាំងអស់នោះទេ។ ឧទាហរណ៍ យើងចង់ប្រាប់ពាក្យពេចន៍ដែលបង្ហាញពីអារម្មណ៍ស្រលាញ់របស់ខ្លួនទៅកាន់សង្សារ។ ទោះបីជាយើងបានសម្រេចចិត្តយ៉ាងច្បាស់លាស់ ហើយបាននិយាយចេញពីមាត់ក៏ដោយ ក៏ការប្រាប់ពាក្យពេចន៍ទាំងនោះ មិនមែនជាការបង្ហាញឆន្ទៈក្នុងន័យក្រមរដ្ឋប្បវេណីនោះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប្រសិនបើយើងបានហុចប្រាក់ 4000៛ ចេញមក ហើយនិយាយថា «សូមឱ្យស្ករកៅស៊ូនេះមកខ្ញុំ» នៅតូបលក់ចាប់ហ៊ួយក្នុងស្ថានីយរថភ្លើង ក្នុងករណីនេះ សកម្មភាពនោះគឺជាការបង្ហាញឆន្ទៈយ៉ាងច្បាស់លាស់។ ពីព្រោះ វាជាសំណើដើម្បីបង្កើតកិច្ចសន្យាទិញស្ករកៅស៊ូក្នុងតម្លៃ 4000៛ ហើយកិច្ចសន្យាលក់ទិញនឹងកើតមានឡើង ប្រសិនបើអ្នកលក់ធ្វើស្វីការ ហើយវានាំឱ្យមានទំនាក់ទំនងគតិយុត្តរវាងអ្នកលក់ និងអ្នកទិញស្ករកៅស៊ូ ហើយសិទ្ធិលើបំណុល និង កាតព្វកិច្ចនឹងកើតមានចំពោះភាគីទាំងសងខាង។ មានន័យថា សំណើទិញស្ករកៅស៊ូក្នុងតម្លៃ 4000៛ ក៏ជាការបង្ហាញឆន្ទៈ ហើយស្វីការចំពោះសំណើនេះ ក៏ជាការបង្ហាញឆន្ទៈផងដែរ។ ម៉្យាងទៀត ការបង្ហាញឆន្ទៈនឹងកើតមានអានុភាព ចាប់ពីពេលដែលការបង្ហាញឆន្ទៈនោះបានទៅដល់ភាគីម្ខាងទៀត (គោលការណ៍ទៅដល់ មាត្រា97 កថាខណ្ឌទី1)។
(2) សកម្មភាពគតិយុត្ត
បន្តទៅនេះ យើងនឹងសិក្សាអំពីពាក្យថា «សកម្មភាពគតិយុត្ត» ម្តង។ យើងតែងឃើញពាក្យនេះយ៉ាងញឹកញាប់នៅក្នុងការសិក្សាក្រមរដ្ឋប្បវេណី ប៉ុន្តែ វាមិនមែនជាពាក្យដែលពិបាកយល់នោះទេ។ សកម្មភាពគតិយុត្ត គឺជាសកម្មភាពដែលបង្កើតឱ្យមានអានុភាពគតិយុត្តស្របតាមឆន្ទៈ ផ្អែកតាមរយៈការបង្ហាញឆន្ទៈ ហើយវាជាធាតុផ្សំនៃការបង្ហាញឆន្ទៈដែលបានរៀបរាប់ខាងលើ។ ដូចនេះ កម្មវត្ថុដែលតំណាងឱ្យសកម្មភាពគតិយុត្ត គឺជាកិច្ចសន្យាដែលបានរៀបរាប់ខាងលើនេះ។ កិច្ចសន្យា គឺជាសកម្មភាពគតិយុត្តដែលត្រូវបានបង្កើតឡើង តាមរយៈការបង្ហាញ
ឆន្ទៈ 2 មកពីទិសផ្ទុយគ្នា ហើយបានត្រូវគ្នា ដូចជាការនិយាយថា របស់នេះខ្ញុំនឹងលក់ក្នុងតម្លៃនេះ និង របស់នេះខ្ញុំនឹងទិញតម្លៃនេះ ជាដើម។ សកម្មភាពគតិយុត្តផ្សេងពីនេះ គឺមានសកម្មភាពឯកតោភាគី ដូចជា មតកសាសន៍ ជាដើម។ មានន័យថា នៅក្នុងមតកសាសន៍ គឺមតកជនបានបង្ហាញឆន្ទៈដោយខ្លួនឯងតែម្នាក់នៅក្នុងលិខិតមតកសាសន៍ថា ឱ្យរបស់នេះទៅអ្នកនេះ ឬទៅអ្នកនោះ ជាដើម ហើយអានុភាពគតិយុត្តនឹងកើតមានឡើងស្របតាមការបង្ហាញឆន្ទៈនោះ ហេតុនេះហើយ ទើបគេហៅថាជា សកម្មភាពឯកតោភាគី ។ លើសពីនេះ ក្នុងសកម្មភាពគតិយុត្ត គឺនៅមានប្រភេទមួយទៀត ហៅថា សកម្មភាពរួមគ្នា។ នេះគឺជាការព្រមព្រៀងគ្នា ក្នុងគោលបំណងតែមួយដូចគ្នា ដែលបុគ្គលជាច្រើននាក់បានបង្ហាញឆន្ទៈមកពីទិសស្របគ្នា ដូចជា ការបង្កើតក្រុមហ៊ុន ជាដើម។ ដូចនេះ ស្នូលសំខាន់នៅក្នុងពាក្យសកម្មភាពគតិយុត្តនេះ គឺសំដៅទៅលើកិច្ចសន្យា សកម្មភាពឯកតោភាគី និងសកម្មភាពរួមគ្នា ប៉ុន្តែភាគច្រើនបំផុត គឺសំដៅទៅលើកិច្ចសន្យា។ ហេតុនេះហើយ យើងអាចយល់បានថា នៅក្នុងដំណាក់កាលនៃការសិក្សាបញ្ញត្តិជាមូលដ្ឋានៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីក៏ដោយ ក៏យើងជៀសមិនផុតពីការសិក្សា ដោយគិតអំពីបញ្ហាជាក់ស្តែងនៃកិច្ចសន្យានៅក្នុងនីតិសិទ្ធិលើបំណុលនោះទេ។
(3) សកម្មភាពគតិយុត្តដែលផ្ទុយនឹងសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈ និង ទំនៀមទម្លាប់ល្អ
ចំណុចនេះក៏បានរៀបរាប់រួចហើយថា យើងគ្រប់គ្នាអាចបង្កើតខ្លឹមសារនៃកិច្ចសន្យាដោយសេរី ហើយបង្កើតសិទ្ធិលើបំណុលផ្សេងៗ ផ្អែកតាមគោលការណ៍សេរីភាពនៃកិច្ចសន្យាបាន ប៉ុន្តែយើងមិនអាចបង្កើតខ្លឹមសារនៃកិច្ចសន្យាដែលផ្ទុយនឹងសង្គមនោះទេ។ ត្រង់ចំណុចនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានបញ្ញត្តិក្នុងមាត្រា90 នៃបទប្បញ្ញត្តិទូទៅថា សកម្មភាពគតិយុត្តណាដែលផ្ទុយនឹងសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈ និងទំនៀមទម្លាប់ល្អ ត្រូវចាត់ទុកជាមោឃៈ។ ដោយឡែក នៅក្នុងករណីដែលពិចារណាអំពីឧទាហរណ៍ជាក់ស្តែងដែលផ្ទុយនឹងមាត្រា90 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី ខ្ញុំចង់ ឱ្យអ្នកទាំងអស់គ្នាប្រុងប្រយ័ត្នចំពោះការលើកយកការប្រើប្រាស់គ្រឿងញៀនជាឧទាហរណ៍ជាដើម ដែលសកម្មភាពនេះពិតជាផ្ទុយនឹងសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈ និងទំនៀមទម្លាប់ល្អប្រាកដមែន ប៉ុន្តែ វាមិនមែនជាសកម្មភាពគតិយុត្តដែលជាធាតុផ្សំនៃការបង្ហាញឆន្ទៈនោះទេ ហើយវាគ្រាន់តែជាទង្វើ ឬ សកម្មភាពជាក់ស្តែងប៉ុណ្ណោះ។ ដោយហេតុថា កិច្ចសន្យាគឺជារបស់តំណាងឱ្យសកម្មភាពគតិយុត្ត ហេតុនេះបើសិនជាពិចារណាអំពីឧទាហរណ៍ជាក់ស្តែងនៃកិច្ចសន្យាដែលផ្ទុយនឹងសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈ និងទំនៀមទម្លាប់ល្អ យើងអាចលើកឧទាហរណ៍អំពី កិច្ចសន្យាដែលប្រគល់លុយដើម្បីឱ្យប្រព្រឹត្តបទល្មើស ឬ កិច្ចសន្យាទិញលក់គ្រឿងញៀនដែលត្រូវបានហាមឃាត់ ជាដើម (មានន័យថា ការលើកយក «ការប្រើប្រាស់គ្រឿងញៀន» មកធ្វើជាឧទាហរណ៍ដែលផ្ទុយនឹងមាត្រា90 គឺមិនត្រឹមត្រូវនោះទេ ហើយឧទាហរណ៍ដែលត្រឹមត្រូវគឺ «ការបង្កើតកិច្ចសន្យាលក់ទិញគ្រឿងញៀនដែលត្រូវបានហាមឃាត់)។ កិច្ចសន្យាលេងល្បែង ម៉ាជាំង ជាដើម ក៏ផ្ទុយនឹងសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈ និងទំនៀមទម្លាប់ល្អផងដែរ។ កិច្ចសន្យាបែបនេះ គឺត្រូវបានមោឃភាព ហើយកិច្ចសន្យាដែលមោឃភាពមិនអាចបង្កើតឱ្យមានសិទ្ធិលើបំណុលនោះទេ។ ដូចនេះ បើសិនជាបានសន្យាគ្នាក្នុងវង់ល្បែងរួចហើយថា អ្នកចាញ់ត្រូវបង់ប្រាក់ក៏ដោយ ក៏កាតព្វកិច្ចបង់ប្រាក់តាមផ្លូវច្បាប់មិនកើតមាននោះទេ។
2. ការការពារជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាព
(1) សមត្ថភាពខាងឆន្ទៈ និងសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព
លើកនេះ យើងនឹងសិក្សាអំពីពាក្យថា សមត្ថភាពខាងឆន្ទៈ និង សមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព។ ដូចបានរៀបរាប់រួចហើយថា បុគ្គលត្រូវបានទទួលស្គាល់សមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិជាបុគ្គលមួយរូប ពោលគឺ មានលក្ខណៈសម្បត្តិក្លាយជាប្រធាននៃសិទ្ធិនិងករណីយកិច្ចតាមផ្លូវច្បាប់ ចាប់ពីពេលចាប់កំណើត (⇒ពាក្យគន្លឺះ៖ សមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិ)។ ប៉ុន្តែ ដើម្បីឱ្យបុគ្គលម្នាក់អាចប្រាប់អំពីឆន្ទៈដែលខ្លួនបានបង្កើតដោយសេរី ទៅកាន់បុគ្គលផ្សេងទៀត ហើយអាចបង្កើតទំនាក់ទំនងគតិយុត្តបាន បុគ្គលនោះត្រូវតែមានសមត្ថភាពដែលអាចធ្វើការសម្រេចចិត្តបានដោយខ្លួនឯងថែមទៀត ហើយក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានហៅសមត្ថភាពនោះថា សមត្ថភាពខាងឆន្ទៈ។ នៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី បុគ្គលដែលគ្មានសមត្ថភាពខាងឆន្ទៈ ដូចជា បុគ្គលដែលមានស្មារតីមិនប្រក្រតី ហើយមិនអាចវិនិច្ឆ័យបានដូចធម្មតាជាដើម ពោលគឺបុគ្គលដែលមិនមានសមត្ថភាពខាងឆន្ទៈ ត្រូវបានហៅថា «បុគ្គលដែលខ្វះសមត្ថភាពខាងឆន្ទៈ» ហើយទោះបីជាបុគ្គលដែលខ្វះសមត្ថភាពខាងឆន្ទៈបានបង្កើតកិច្ចសន្យាជាមួយបុគ្គលផ្សេងក៏ដោយ ក៏កិច្ចសន្យានោះគ្មានអានុភាពដែរ។ មានន័យថា ទំនាក់ទំនងគតិយុត្តផ្អែកតាមកិច្ចសន្យានោះមិនកើតមានឡើងទេ (មាត្រា៣ កថាខណ្ឌទី២។ មាត្រាដែលបង្ហាញខាងក្រោមដោយមិនបញ្ជាក់ឈ្មោះរបស់ច្បាប់ គឺសំដៅទៅលើមាត្រារបស់ក្រមរដ្ឋប្បវេណីទាំងអស់)។
ប៉ុន្តែ ប្រសិនបើយើងត្រូវបញ្ជាក់ម្តងមួយៗថា តើបុគ្គលជាក់លាក់នេះមានសមត្ថភាពខាងឆន្ទៈដែរឬទេ ទៅតាមរឿងក្តីនីមួយៗនោះ យើងនឹងត្រូវចំណាយពេលច្រើន ហើយនឹងមានករណីខ្លះពិបាកសម្រេចផងដែរ។ ហេតុនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់អំពី ស្តង់ដារនៃសមត្ថភាពដែលអាចវិនិច្ឆ័យដោយខ្លួនឯងអំពីសកម្មភាពគតិយុត្ត ពោលគឺបែងចែកបុគ្គលដែលមានសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព និង បុគ្គលដែលគ្មានសមត្ថភាពធ្វើសកម្មភាព ហើយចាត់ទុកបុគ្គលដែលខ្វះសមត្ថភាពខាងឆន្ទៈ និង បុគ្គលដែលមិនអាចវិនិច្ឆ័យបាន ថាជាជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព។ ដើម្បីការពារដល់បុគ្គលទាំងនោះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានរៀបចំទុកនូវបញ្ញត្តិដែលទទួលស្គាល់ សកម្មភាពគតិយុត្តតែមួយផ្នែករបស់បុគ្គលដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព និង តម្រូវឱ្យមានការយល់ព្រម ឬ ជំនួយពីអ្នកណាម្នាក់ (មាត្រា5 ~ មាត្រា19)។ ប៉ុន្តែ បើមើលពីជ្រុងម្ខាងទៀត ការការពារបុគ្គលដែលបានចុះកិច្ចសន្យាជាមួយជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព ទាំងខ្លួនមិនបានដឹង ក៏មានភាពចាំបាច់ផងដែរ ហេតុនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីក៏មានរៀបចំទុកនូវបញ្ញត្តិអំពីចំណុចនោះផងដែរ (យោងមាត្រា20 និង មាត្រា21)។
ពាក្យគន្លឹះ: សមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិ
បុគ្គលម្នាក់ៗត្រូវបានទទួលស្គាល់សមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិ ដែលជាលក្ខណៈសម្បត្តិសម្រាប់ក្លាយជាប្រធាននៃសិទ្ធិ និងកាតព្វកិច្ច ចាប់ពីពេលចាប់កំណើតមក។ ប៉ុន្តែបើកំណត់បែបនេះ មានន័យថា ប្រសិនបើឪពុកស្លាប់នៅមុនពេលទារកសម្រាលបន្តិច ទារកនោះពុំទាន់មានសិទ្ធិទទួលសន្តតិកម្មពីមត៌ករបស់ឪពុកបានឡើយ (សូមអានជំពូកទី9 ស្តីពីសន្តតិកម្ម) ហើយនៅក្នុងករណីដែលឪពុកស្លាប់ដោយសារអំពើអនីត្យានុកូល (សូមអានជំពូកទី5) ដូចជា គ្រោះថ្នាក់ចរាចរណ៍ជាដើមក៏ដោយ ក៏ទារកនោះនៅមានទាន់ក្លាយជាប្រធាននៃសិទ្ធិដើម្បីទាមទារសំណងការខូចខាតនោះទេ។ ហេតុនេះហើយ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានចាត់ទុកទារកដែលនៅក្នុងផ្ទៃថាបានសម្រាលហើយ ចំពោះការទាមទារសំណងការខូចខាតដោយអំពើអនីត្យានុកូល (មាត្រា721) សន្តតិកម្ម (មាត្រា886) និង អច្ច័យទាន (មាត្រា965)។ សូមបញ្ជាក់ថា ជាគោលការណ៍សមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិនេះក៏ត្រូវបានផ្តល់ដល់ជនបរទេសផងដែរ (មាត្រា3 កថាខណ្ឌទី2)។
ដោយឡែក ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពដែលនឹងរៀបរាប់ខាងក្រោមនេះ គ្រាន់តែសំដៅទៅលើការកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពប៉ុណ្ណោះ មិនមែនជាការដាក់កម្រិតលើសមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិនោះទេ។
(2) ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព
ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពជា 4ប្រភេទ៖ អនីតិជន (យោងតាមមាត្រា4 អនីតិជនគឺជាជនមានអាយុតិចជាង 20ឆ្នាំ។ ដោយឡែក នៅពេលធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់ អាយុក្លាយជានីតិជនត្រូវបានបន្ថយមក 18ឆ្នាំវិញ ចាប់ពីថ្ងៃទី1 ខែមេសា ឆ្នាំ2022។ ហេតុនេះ នៅក្រោយពេលអនុវត្តនេះ អនីតិជននឹងត្រូវប្តូរជាជនដែលមានអាយុតិចជាង 18ឆ្នាំវិញ) នីតិជននៅក្រោមអាណាព្យាបាល ជននៅក្រោមហិតូបត្ថម្ភ និងជននៅក្រោមការទំនុកបំរុង។ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីដែលបានតាក់តែងឡើងតាំងពីសម័យមុនរហូតដល់ត្រឹមខែមេសា ឆ្នាំ2000 បានបញ្ញត្តពី ជនដែលគ្មានសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព ហើយបែងចែកជា 3 ប្រភេទគឺ អនីតិជន ជនដែលហាមមិនឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យ និងឧបជនដែលហាមមិនឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យ។ ជនដែលហាមមិនឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យ សំដៅទៅលើជនដែលត្រូវបានហាមឃាត់មិនឱ្យចាត់ចែង និងគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ខ្លួន។ ចំពោះឧបជនដែលហាមមិនឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យ សំដៅទៅលើជនដែលមានកម្រិតប្រហាក់ប្រហែលនឹងជនដែលហាមមិនឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យ។ ប៉ុន្តែ ការប្រើប្រាស់ពាក្យពេចន៍ច្បាប់ទាំងនេះខ្វះភាពត្រឹមត្រូវ ដោយមានលក្ខណៈជ្រុលខ្លាំងពេក ហើយជាប្រព័ន្ធដែលនៅមានចំណុចខ្លះដែលខ្វះការការពារដល់ជនដែលជាកម្មវត្ថុនៃបញ្ញត្តិនេះ។ លើសពីនេះ ស្របពេលសង្គមជប៉ុនមានជនជរាកាន់តែចាឡើង ភាពចាំបាច់ក្នុងការផ្តល់ការការពារដល់ជនជរាដែលខ្វះសមត្ថភាពក្នុងការវិនិច្ឆ័យ ដោយសារតែអាយុច្រើនក៏កាន់តែខ្លាំងឡើង។ ដោយមើលឃើញស្ថានភាពបែបនេះហើយ បានជាក្រមរដ្ឋប្បវេណីត្រូវបានធ្វើវិសោធនកម្ម ដោយបង្កើតឱ្យមានប្រព័ន្ធនីតិជននៅក្រោមអាណាព្យាបាល ក្នុងគោលបំណងបង្កើនសុខុមាលភាពដល់ជនជរា និង ជនពិការ (សម្រេចនៅខែធ្នូ ឆ្នាំ1999 និង ចាប់អនុវត្តនៅខែមេសា ឆ្នាំ2000)។ តាមរយៈការធ្វើវិសោធនកម្មនេះ ពាក្យ «អសមត្ថជនក្នុងការធ្វើសកម្មភាព» ត្រូវប្តូរមកជា «ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាព» ហើយនៅពេលធ្វើទំនើបកម្មពាក្យពេចន៍ក្នុងឆ្នាំ2004 ពាក្យនោះត្រូវប្តូរមកជា «ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព» វិញ។
នៅក្រោយពេលវិសោធនកម្ម ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពក្រៅពីអនីតិជន រួមមាន ជនដែលហាមមិនឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យ ត្រូវប្តូរមកជា ជននៅក្រោមអាណាព្យាបាលទូទៅ និង ឧបជនដែលហាមមិនឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យ ត្រូវប្តូរមកជា ជននៅក្រោមហិតូបត្ថម្ភ ហើយប្រព័ន្ធនៃជននៅក្រោមការទំនុកបម្រុងត្រូវបានបង្កើតថ្មី។ ឧទាហរណ៍ថា មានបុគ្គលម្នាក់ដែលស្ថិតក្នុងស្ថានភាពដែលគ្មានសមត្ថភាពវិនិច្ឆ័យរឿងរ៉ាវផ្សេងៗបាន ដោយសារវិបត្តិស្មារតី (នៅក្នុងពាក្យពេជន៍ច្បាប់ សំដៅលើសមត្ថភាពយល់ដឹងពីហេតុផល) ហើយតុលាការគួ្រសារបានចេញដីកាសម្រេចចាប់ផ្តើមអាណាព្យាបាលតាមការស្នើសុំរបស់សាមីខ្លួន សហព័ទ្ធ ឬ សាច់ញាតិជិតស្និទ្ធ។ ក្នុងករណីនេះ បុគ្គលដែលទទួលបានដីកាសម្រេចនោះ ត្រូវហៅថា នីតិជនដែលនៅក្រោមអាណាព្យាបាល ហើយត្រូវបានអមជាមួយដោយអ្នកអាណាព្យាបាល ហើយអ្នកអាណាព្យាបាលនោះអាចលុបចោលសកម្មភាពគតិយុត្តដែលជននៅក្រោមអាណាព្យាបាលទូទៅបានធ្វើ (មាត្រា8~10)។ មួយវិញទៀត ចំពោះបុគ្គលដែលគ្មានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ល្មមៗក្នុងការវិនិច្ឆ័យរឿងរ៉ាវ តែមិនធ្ងន់ធ្ងរដល់ថ្នាក់ជននៅក្រោមអាណាព្យាបាលទូទៅ អាចក្លាយជាជននៅក្រោមហិតូបត្ថម្ភ ដោយដីកាសម្រេចចាប់ផ្តើមហិតូបត្ថម្ភ ហើយជននោះត្រូវបានអមជាមួយដោយហិតូបត្ថម្ភកៈ ហើយសកម្មភាពគតិយុត្តជាក់លាក់មួយចំនួនដែលច្បាប់បានកំណត់ គឺតម្រូវឱ្យមានការយល់ព្រមពីហិតូបត្ថម្ភកៈ ហើយសកម្មភាពដែលគ្មានការយល់ព្រមទេអាចលុបចោលបាន (មាត្រា11 មាត្រា12 និង មាត្រា13)។ លើសពីនេះ ចំពោះជនដែលខ្វះសមត្ថភាពក្នុងការវិនិច្ឆ័យតិចតួច អាចក្លាយជាជននៅក្រោមការទំនុកបម្រុងដោយដីកាសម្រេច ហើយជននោះត្រូវមានអ្នកជួយទំនុកបម្រុងអមជាមួយ ហើយភាគីអាចជ្រើសរើសសកម្មភាពគតិយុត្តជាក់លាក់ណាមួយ ដែលតម្រូវឱ្យមានការយល់ព្រមពីអ្នកជួយទំនុកបម្រុងបាន (មាត្រា15~17)។
(3) ការការពារជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព
① ការលុបចោលសកម្មភាពរបស់ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព
មធ្យោបាយជាក់ស្តែងដើម្បីការពារជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព គឺការរៀបចំទុកបញ្ញត្តិដែលអនុញ្ញាតឱ្យលុបចោលសកម្មភាពគតិយុត្ត ដែលត្រូវបានធ្វើឡើងដោយជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព។ ការលុបចោល ដែលនឹងរៀបរាប់លម្អិតខាងក្រោម គឺជាមធ្យោបាយដែលធ្វើឱ្យគ្មានអ្វីកើតឡើងតាំងពីដំបូង (សូមអានជំពូកទី5៖ មោឃភាព និង ការលុបចោល) ។ ជាបឋម សូមពិចារណាអំពីករណីអនីតិជន ឧទាហរណ៍ថា សិស្សវិទ្យាល័យម្នាក់ត្រូវបានអ្នកលក់ណែនាំឱ្យចុះកិច្ចសន្យាទិញរបស់ដែលមានតម្លៃរាប់លានរៀល ក្នុងករណីនេះតើយើងគួរធ្វើយ៉ាងណា? យោងតាមមាត្រា5 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី អនីតិជនត្រូវទទួលការយល់ព្រមពីឪពុកម្តាយដែលជាអ្នកតំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់ (អាចជាអ្នកមានអំណាចមេបា ឬ អ្នកអាណាព្យាបាលប្រសិនបើគ្មានអ្នកមានអំណាចមេបា) នៅពេលធ្វើសកម្មភាពគតិយុត្ត ដូចជាចុះកិច្ចសន្យាជាដើម ហើយប្រសិនបើគ្មានការយល់ព្រមនោះទេ សាមីខ្លួន និង ឪពុកម្តាយអាចលុបចោលសកម្មភាពគតិយុត្តនោះ ឱ្យគ្មានតាំងពីដំបូងបាន (យោងតាមមាត្រា120 ដែលនឹងរៀបរាប់ខាងក្រោម អ្នកដែលអាចលុបចោល ពោលគឺ អ្នកមានសិទ្ធិលុបចោល រួមមាន ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពខ្លួនឯងផ្ទាល់ ឬ អ្នកតំណាងរបស់ជននោះ អ្នកទទួលបន្ត ឬ អ្នកមានសិទ្ធិផ្តល់ការយល់ព្រម)។ អ្នកមានអំណាចមេបាគឺជាអ្នកតំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់ ហេតុនេះ អ្នកមានអំណាចមេបាមានសិទ្ធិគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់សាមីខ្លួន ព្រមទាំងតំណាងឱ្យសាមីខ្លួន ចំពោះសកម្មភាពគតិយុត្ត (កិច្ចសន្យា ជាអាទិ៍) ទាក់ទងនឹងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់សាមីខ្លួនផងដែរ (នឹងមានការរៀបរាប់អំពី ការតំណាង នៅពេលក្រោយ។ ⇒ការតំណាង ការតំណាងដោយគ្មានសិទ្ធិ និង ការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាព)។ លើសពីនេះ ទ្រព្យសម្បត្តិដែលឪពុកម្តាយបានអនុញ្ញាតឱ្យចាត់ចែងដោយកំណត់គោលបំណងឱ្យប្រើប្រាស់លើអ្វីមួយជាក់លាក់ និង ទ្រព្យសម្បត្តិដែលបានអនុញ្ញាតឱ្យចាត់ចែងតិចតួចដោយមិនកំណត់គោលបំណងជាក់លាក់ គឺអនីតិជនអាចចាត់ចែងតាមចិត្តឯង ពោលគឺដោយសេរីបាន (មាត្រា៥ កថាខណ្ឌទី៣)។ ដោយឡែក អនីតិជនដែលបានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ ពោលគឺបើបានរៀបការហើយ ត្រូវចាត់ទុកជានីតិជន (មាត្រា753)។
ដូចបានរៀបរាប់ខាងលើ នីតិជននៅក្រោមអាណាព្យាបាលត្រូវអមជាមួយដោយអ្នកអាណាព្យាបាលរបស់នីតិជន ក្នុងនាមជាអ្នកតំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់ (មាត្រា8)។ សកម្មភាពគតិយុត្តរបស់នីតិជននៅក្រោមអាណាព្យាបាល ក៏អាចលុបចោលបានដែរ (ប៉ុន្តែ ការទិញរបស់ប្រើប្រាស់ប្រចាំថ្ងៃ ឬ សកម្មភាពពាក់ព័ន្ធជីវភាពប្រចាំថ្ងៃផ្សេងទៀត មិនមែនជាកម្មវត្ថុនៃការលុបចោលឡើយ។ មាត្រា9)។ ជននៅក្រមហិតូបបត្ថម្ភ ត្រូវមានហិតូបត្ថម្ភកៈអមជាមួយ (មាត្រា12)។ ចំពោះករណីជននៅក្រោមហិតូបត្ថម្ភ សកម្មភាពមួយផ្នែកគឺអាចធ្វើបានដោយខ្លួនឯង ប៉ុន្តែករណីសកម្មភាពសំខាន់ៗទាក់ទងនឹងទ្រព្យសម្បត្តិ គឺត្រូវមានការយល់ព្រមពីហិតូបត្ថម្ភកៈ (មាត្រា13 កថាខណ្ឌទី1)។ ប្រសិនបើបានធ្វើសកម្មភាពខាងលើដោយគ្មានការយល់ព្រមពីហិតូបត្ថម្ភកៈ ឬ ការអនុញ្ញាតិពីតុលាការដែលអាចជំនួសការយល់ព្រមទេ សកម្មភាពនោះអាចលុបចោលបាន (មាត្រា13 កថាខណ្ឌទី4)។ តាម
រយៈវិសោធនកម្មនៅឆ្នាំ1999 ហិតូបត្ថម្ភកៈត្រូវបានផ្តល់សិទ្ធិឱ្យលុបចោល ចំពោះសកម្មភាពណាដែលជាកម្មវត្ថុដែលត្រូវមានការយល់ព្រម ប៉ុន្តែ ជននៅក្រោមហិតូបត្ថម្ភបែរជាបានធ្វើតាមចិត្តឯងទៅវិញ (មាត្រា120 កថាខណ្ឌទី1)។ លើសពីនេះ សិទ្ធិតំណាងក៏ត្រូវបានផ្តល់ទៅឱ្យហិតូបត្ថម្ភកៈដែរ តាមរយៈសេចក្តីសម្រេចរបស់តុលាការ ចំពោះសកម្មភាពគតិយុត្តជាក់លាក់ដែលភាគីបានជ្រើសរើសតាមការស្នើសុំ (សកម្មភាពនេះត្រូវមានការយល់ព្រមពីសាមីខ្លួនផងដែរ ប្រសិនបើការស្នើសុំនោះបានធ្វើឡើងដោយបុគ្គលក្រៅពីសាមីខ្លួន។ សូមយោង មាត្រា576 ភាគ4 កថាខណ្ឌទី1 និងទី2)។ នៅក្នុងករណីប្រព័ន្ធទំនុកបម្រុងក៏ដោយ ក៏អ្នកជួយទំនុកបម្រុងត្រូវបានផ្តល់សិទ្ធិតំណាង ឬ សិទ្ធិផ្តល់ការយល់ព្រម (សិទ្ធិលុបចោល) តាមរយៈសេចក្តីសម្រេចរបស់តុលាការ ចំពោះសកម្មភាពគតិយុត្តជាក់លាក់ដែលភាគីបានជ្រើសរើសតាមការស្នើសុំ (មាត្រា17 កថាខណ្ឌទី1 មាត្រា876 ភាគ9 កថាខណ្ឌទី1)។ ចំណុចនេះ គឺឈរលើការគោរពការសម្រេចចិត្តរបស់អ្នកនៅក្រោមការទំនុកបម្រុង ហេតុនេះហើយបានជាមានលក្ខខណ្ឌតម្រូវឱ្យមានការស្នើសុំ ឬ ការយល់ព្រមពីសាមីខ្លួន។ មាត្រា17 កថាខណ្ឌទី2 និង មាត្រា876 ភាគ9 កថាខណ្ឌទី2)។
② ការការពារភាគីម្ខាងទៀតនៃជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព
យ៉ាងណាមិញ តើភាគីម្ខាងទៀតដែលបានជ្រុលចុះកិច្ចសន្យាជាមួយជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព ត្រូវរង់ចាំរហូតទាំងមិនដឹងថា ជនដែលត្រូវកម្រិតសមត្ថភាពនោះលុប ឬ មិនលុបចោលកិច្ចសន្យាដែរឬទេ? នេះមានន័យថា ភាគីម្ខាងទៀតដែលបានធ្វើជំនួញជាមួយជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព ត្រូវស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពដែលគ្មានស្ថិរភាពរយៈពេលយ៉ាងយូរ។ ដើម្បីជៀសវាងនូវស្ថានភាពដែលគ្មានផលប្រយោជន៍បែបនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានរៀបចំទុកនូវបញ្ញត្តិដែលអនុញ្ញាតឱ្យ ភាគីម្ខាងទៀតអាចដាស់តឿនឱ្យភាគីនៃជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពផ្តល់សច្ចានុម័ត ឬ មិនផ្តល់សច្ចានុម័តចំពោះកិច្ចសន្យានោះ (សច្ចានុម័ត មានន័យថា ការទទួលស្គាល់អានុភាពនៅពេលក្រោយ)។
ក្នុងករណី ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពនោះ បានក្លាយជាសមត្ថជនវិញនៅពេលក្រោយ (ឧទាហរណ៍ថា បុគ្គលដែលជាអនីតិជននៅពេលចុះកិច្ចសន្យា បានក្លាយទៅជានីតិជន) ភាគីម្ខាងទៀតអាចដាស់តឿនឱ្យជននោះឆ្លើយថាផ្តល់សច្ចានុម័ត ឬ មិនផ្តល់សច្ចានុម័ត ក្នុងអំឡុងពេលលើសពី 1ខែ គិតចាប់ពីពេលនោះបាន ហើយប្រសិនបើគ្មានការឆ្លើយតបក្នុងអំឡុងពេលនោះទេ ត្រូវចាត់ទុកថា បានផ្តល់សច្ចានុម័តលើសកម្មភាពនោះ (មាត្រា20 កថាខណ្ឌទី1)។ ហើយក្នុងករណី ជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពនៅតែជាជនដែលត្រូវកម្រិតសមត្ថភាពដដែល ភាគីម្ខាងទៀតអាចដាស់តឿនឱ្យឆ្លើយតបដូចគ្នាចំពោះសកម្មភាពដែលស្ថិតក្នុងទំហំនៃសិទ្ធិនោះ ទៅកាន់អ្នកតំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់ ហិតូបត្ថម្ភកៈ ឬ អ្នកជួយទំនុកបម្រុងបាន ហើយបើគ្មានការឆ្លើយតបក្នុងអំឡុងពេលដូចគ្នានោះទេ ត្រូវចាត់ទុកថា បានផ្តល់សច្ចានុម័ត (មាត្រា20 កថាខណ្ឌទី2)។ លើសពីនេះ ភាគីម្ខាងទៀតអាចដាស់តឿនទៅកាន់ជននៅក្រោមហិតូបត្ថម្ភ ឬ ជននៅក្រោមការទំនុកបម្រុងដែលបានទទួលដីកាសម្រេចតាមមាត្រា16 ឱ្យទៅទទួលសច្ចានុម័តពីហិតូបត្ថម្ភកៈ ឬ អ្នកជួយទំនុកបម្រុង ក្នុងអំឡុងលើសពី 1ខែ បាន ហើយបើសិនជា ជននៅក្រោមហិតូបត្ថម្ភ ឬ ជននៅក្រោមការទំនុកបម្រុងមិនបានផ្តល់ដំណឹងអំពីការទទួលបានសច្ចានុម័តក្នុងអំឡុងពេលនោះទេ ត្រូវចាត់ទុកថា បានលុបចោលសកម្មភាពនោះ (មាត្រា20 កថាខណ្ឌទី4)។
ម៉្យាងទៀត ប្រសិនបើជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព បានប្រើប្រាស់មធ្យោបាយឆបោកដើម្បីឱ្យភាគីម្ខាងទៀតជឿថាខ្លួនជាសមត្ថជន ក្នុងករណីនេះ ជននោះមិនអាចលុបចោលសកម្មភាពនោះបានទេ (មាត្រា21)។
③ ប្រព័ន្ធអាណាព្យាបាលតាមការស្ម័គ្រចិត្ត
«ច្បាប់ស្តីពី កិច្ចសន្យាអាណាព្យាបាលតាមការស្ម័គ្រចិត្ត» បានបង្កើតឡើង ស្របពេលជាមួយការធ្វើវិសោធនកម្មក្រមរដ្ឋប្បវេណីនៅក្នុងឆ្នាំ1999 ហើយត្រូវបានដាក់ឱ្យអនុវត្តនៅខែមេសា ឆ្នាំ2000 ដូចគ្នា។ ប្រព័ន្ធនេះគឺឈរលើការគោរពសិទ្ធិសម្រេចចិត្តដោយខ្លួនឯង ដោយបុគ្គលម្នាក់ៗ ក្នុងពេលដែលនៅមានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីវិនិច្ឆ័យនៅឡើយ អាចសម្រេចជ្រើសរើសជនដែលកាន់កិច្ចការអាណាព្យាបាលមកឱ្យខ្លួននៅពេលខ្លួនក្លាយជាគ្មានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការវិនិច្ឆ័យនាពេលអានាគត និង ចុះកិច្ចសន្យាជាមួយបុគ្គលនោះជាមុនបាន។ ភាគីអាចសម្រេចថាផ្តល់សិទ្ធិណាខ្លះ ដោយស្ម័គ្រចិត្តក្នុងកិច្ចសន្យាជាមុនបាន។ នេះហៅថា ប្រព័ន្ធអាណាព្យាបាលតាមការស្ម័គ្រចិត្ត។
3. ការបង្ហាញឆន្ទៈដែលមានបញ្ហា
(1) សេចក្តីផ្តើម
នីតិជនទូទៅដែលមានសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព និង គ្មានបញ្ហាអំពីសមត្ថភាពវិនិច្ឆ័យក៏ដោយ ក៏មានករណីខ្លះបានបង្ហាញឆន្ទៈមិនត្រឹមត្រូវ ដូចជា ការបង្ហាញឆន្ទៈមានវិការៈ ពោលគឺ ឆន្ទៈដែលមានស្នាម និងមានករណីខ្លះបានបង្ហាញឆន្ទៈមិនស្របគ្នាទាល់តែសោះទៅនឹងឆន្ទៈពិតផងដែរ។ ក្នុងករណីបែបនេះ យើងមិនអាចទទួលស្គាល់អានុភាពនៃការបង្ហាញឆន្ទៈនោះទេ។ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានរៀបចំទុកនូវវិធានដើម្បីលុបចោល ឬ ធ្វើមិនឱ្យអានុភាពនៃការបង្ហាញឆន្ទៈកើតឡើង ចំពោះករណីបែបនេះ។
(2) ការបង្ហាញឆន្ទៈដោយការឆបោក ឬ ការគម្រាមកំហែង
ការបង្ហាញឆន្ទៈតាមរយៈការឆបោក ឬ ការគម្រាមកំហែង ពោលគឺអ្នកលក់ត្រូវបានគេកុហក ឬ បង្ខំ ហើយបាននិយាយថាលក់ផ្ទះនេះ ទាំងខ្លួនគ្មានបំណងលក់ទាល់តែសោះជាដើម ហើយចំពោះករណីបែបនេះ ការបង្ហាញឆន្ទៈនោះអាចលុបចោលបាន (មាត្រា96 កថាខណ្ឌទី1)។ ប្រសិនបើការបង្ហាញឆន្ទៈត្រូវបានលុបចោល ឧមាថា កិច្ចសន្យាលក់ទិញផ្ទះត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយការបង្ហាញឆន្ទៈ2 ត្រូវគ្នា ដូចជា «ទិញតម្លៃប៉ុណ្ណេះ» និង «លក់តម្លៃប៉ុណ្ណេះ» ហើយតាមរយៈការលុបការបង្ហាញឆន្ទៈ1 ក្នុងចំណោមការបង្ហាញឆន្ទៈទាំង2 ខាងលើនេះ នាំឱ្យការបង្ហាញឆន្ទៈនោះមិនមានតាំងពីដំបូង មានន័យថា កិច្ចសន្យាលក់ទិញក៏មិនកើតមានឡើងផងដែរ។ ដោយសារតែកិច្ចសន្យាមិនកើតមានឡើង ហេតុនេះ បើសិនជាបានប្រគល់ផ្ទះហើយ គឺត្រូវប្រគល់មកវិញ ហើយបើបានបង់ប្រាក់ហើយ គឺត្រូវសងមកវិញ (នេះហៅថា ការធ្វើបដិទានស្ថានភាពដើម)។ «ស្ថានភាពដើម» មានន័យថា ស្ថានភាពតាំងពីដំបូង មិនមែនស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ននោះទេ។
ហើយក្រមរដ្ឋប្បវេណីកំណត់អំពី ការបង្ហាញឆន្ទៈដែលកើតចេញពីការឆបោក និង ការគម្រាបកំហែង «ត្រឹមតែប៉ុណ្ណឹង»។ «ត្រឹមតែប៉ុណឹ្ណង» មានន័យថា មនុស្សភាគច្រើនប្រហែលជាយល់ឃើញថា បុគ្គលដែលបានឆបោក ឬ គម្រាមកំហែង គឺជាមនុស្សអាក្រក់ ហើយត្រូវដាក់ទោសទណ្ឌ ប៉ុន្តែ ករណីនេះមិនមែនជាបញ្ហានៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីនោះទេ (បើសិនជាការឆបោក គឺជាបញ្ហាថា តើការឆបោកនោះត្រូវនឹងលក្ខខណ្ឌនៃការឆបោកក្នុងក្រមព្រហ្មទណ្ឌដែរឬទេ? ហើយបើសិនជាត្រូវនឹងលក្ខខណ្ឌ ជននោះត្រូវទទួលរងទោសទៅតាមការកំណត់របស់ក្រមព្រហ្មទណ្ឌ)។ សូមអ្នកទាំងអស់គ្នាយល់ថា គោលបំណងនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី គឺស្វ័យភាពខាងឆន្ទៈរបស់ភាគី ហេតុនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីទទួលស្គាល់អានុភាព ចំពោះតែឆន្ទៈដែលបានសម្រេចដោយសេរីរបស់ភាគីក្នុងការបង្ហាញឆន្ទៈប៉ុណ្ណោះ និងរឹតត្បិតចំពោះការបង្ហាញឆន្ទៈដែលមិនបានធ្វើដោយសេរី។
ដោយឡែក យើងឃើញថាមានករណីជាច្រើន ការឆបោកធ្វើឡើងដោយភាគីម្ខាងទៀតនៃជំនួញ (ឧបមាថា X ឆបោក Y ឱ្យលក់ផ្ទះមកខ្លួនក្នុងតម្លៃថោកជាដើម)។ ប៉ុន្តែ ក៏មានករណីខ្លះ ការឆបោកធ្វើឡើងដោយតតិយជន ពោលគឺបុគ្គលផ្សេងផងដែរ (Z បោកបញ្ឆោត Y ឱ្យលក់ផ្ទះទៅ X ក្នុងតម្លៃថោក)។ ក្នុងករណីនេះ ការលុបចោលអាចធ្វើបាន លុះត្រាតែភាគីម្ខាងទៀត (ពោលគឺ ប្រសិនបើការបង្ហាញឆន្ទៈរបស់ Y មានបញ្ហា ភាគីម្ខាងទៀតសំដៅលើអ្នកទិញ X) នៃការបង្ហាញឆន្ទៈបានដឹង ឬ អាចដឹងអំពីអង្គហេតុនៃការឆបោកនោះ (មាត្រា96 កថាខណ្ឌទី2)។
លើសពីនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់ថា ការលុបចោលការបង្ហាញឆន្ទៈដោយផ្អែកលើការឆបោកមិនអាចតតាំងចំពោះតតិយជនដែលសុចរិត និង គ្មានកំហុសបានឡើយ (មាត្រា96 កថាខណ្ឌទី3)។ ពាក្យថា «តតិយជនសុចរិត» នៅទីនេះ សំដៅទៅលើបុគ្គលផ្សេងដែលមិនដឹងអំពីអង្គហេតុ (⇒ពាក្យគន្លឹះ: សុចរិត និង ទុច្ចរិត)។ ឧទាហរណ៍ថា A បានចាញ់បោក B និង បានលក់អចលនវត្ថុ ហើយផ្ទេរការចុះបញ្ជីទៅឱ្យ B ប៉ុន្តែ B និយាយតែមាត់ថានឹងបង់ប្រាក់ឱ្យ តែមិនដែលបានបង់ប្រាក់នោះទេ ហេតុនេះ A បានលុបចោលកិច្ចសន្យានោះដោយសារមូលហេតុឆបោក។ ទោះបីជាបានលុបចោលហើយក៏ដោយ ក៏ B នៅតែយកអចលនវត្ថុនោះធ្វើជារបស់ខ្លួន ទៅបង្កើតហ៊ីប៉ូតែក(ជំពូកទី ៧ II) ដើម្បីធានាការខ្ចីប្រាក់ពី C ដែរ។ ក្នុងករណីនេះ ប្រសិនបើ C មិនដឹង និង មិនមានកំហុសក្នុងការមិនដឹងអំពីការឆបោករបស់ B ទេ A មិនអាចតតាំងចំពោះ C អំពីអានុភាពនៃការលុបចោលទេ (មិនអាចអះអាងអំពីការលុបចោលចំពោះ C ហេតុនេះ ក៏មិនអាចបដិសេធហ៊ីប៉ូតែករបស់ C ដែរ)។ ត្រង់ចំណុចនេះ ប្រហែលជាមានអ្នកគិតថា វាគួរឱ្យអាណិតចំពោះបុគ្គលដែលត្រូវបានគេឆបោក ប៉ុន្តែ បើពិចារណាផ្ទុយមកវិញ យើងក៏ចាំបាច់ត្រូវការពារភាគី C ដែលបានធ្វើជំនួញដោយជឿជាក់ថាអចលនវត្ថុនោះជារបស់ B (សូម្បីតែការចុះបញ្ជីក៏ផ្ទេរួចហើយដែរ) ទាំងមិនបានដឹងអំពីស្ថានភាព និង គ្មានកំហុសអំពីការមិនបានដឹងស្ថានភាពនោះទាល់តែសោះ។ យើងអាចគិតថា បុគ្គលដែលត្រូវបានគេបោកក៏មានការធ្វេសប្រហែសផងដែរ។ នៅក្នុងករណីបែបនេះហើយ ទើបក្រមរដ្ឋប្បវណីបានរៀបចំទុកនូវបញ្ញត្តិដែលបានវិនិច្ឆ័យ ដោយឈរលើសមភាពរបស់ភាគីដែលពាក់ព័ន្ធ (ក្នុងករណីនេះ ភាគីម្ខាងទៀតដែលរងការឆបោកត្រូវទទួលបានការការពារ ប៉ុន្តែ មិនត្រូវទទួលការការពាររហូតដល់ធ្វើឱ្យរងគ្រោះដល់តតិយជនដែលបានចូលទៅក្នុងជំនួញទាំងមិនបានដឹងអំពីការឆបោក និង មិនមានកំហុសក្នុងការមិនបានដឹងនោះទេ។ ដោយឡែក ចំពោះករណីគម្រាមកំហែងវិញ យើងពិបាកនឹងគិតថា បុគ្គលដែលរងការគម្រាមកំហែងមានកំហុសណាស់ ហេតុនេះ យើងត្រូវការពារអ្នកបង្ហាញឆន្ទៈដែលទទួលរងការគម្រាមកំហែង ទោះបីជាមានតតិយជនសុចរិត និង គ្មានកំហុសក៏ដោយ។ ដោយសារមូលហេតុនេះហើយ ទើបកថាខណ្ឌទី3 នៃមាត្រា96 បានកំណត់តែនៅក្នុងករណីការឆបោកប៉ុណ្ណោះ)។
ពាក្យគន្លឹះ: សុចរិត និង ទុច្ចរិត
នៅក្នុងពិភពច្បាប់ សុចរិតសំដៅទៅលើការមិនបានដឹងអំពីស្ថានភាព ចំណែកឯ ទុច្ចរិតសំដៅទៅលើការដឹងអំពីស្ថានភាព (នៅក្នុងករណីខ្លះ សុចរិតសំដៅទៅលើការមិនបានដឹងស្ថានភាពរួមជាមួយនឹងការជឿជាក់ (ឧទាហរណ៍ថា ភាគីម្ខាងទៀតនៃជំនួញគឺជាបុគ្គលដែលមានសិទ្ធិត្រឹមត្រូវ))។ ហេតុនេះហើយ បុគ្គលសុចរិតដែលលើកមកនិយាយនៅទីនេះ មិនមែនមានន័យថា បុគ្គលដែលមានសណ្តានចិត្តល្អនោះទេ។ ផ្ទុយមកវិញ គោលបំណងដែលធ្វើបាបដល់អ្នកដទៃ ហៅថា «ឆន្ទៈព្យាបាទ» មិនមែន ទុច្ចរិតនោះទេ។ ហើយករណីដែលបុគ្គលម្នាក់បានដឹងថា អ្នកលក់បានចុះកិច្ចសន្យាលក់ទិញជាមួយបុគ្គលដទៃរួចហើយ ប៉ុន្តែ នៅតែទៅទិញវត្ថុដូចគ្នានោះ ទោះបីជាខ្លួនដឹងថា ការទៅទិញពីក្រោយខ្នងគេបែបនេះ អ្នកទិញប្រាកដជាជួបបញ្ហាក៏ដោយ ដែលជាករណីដែលគ្មានបំណងយ៉ាងសកម្មភាពដើម្បីបំពានដល់អ្នកដទៃបែបនេះ ហៅថា «ទុច្ចរិតធ្ងន់ធ្ងរ»។
(3) ការបង្ហាញឆន្ទៈដោយភាន់ច្រឡំ
លើសពីនេះ ប្រសិនបើអ្នកបង្ហាញឆន្ទៈបានបង្ហាញឆន្ទៈដែលខុសពីការគិតនៅក្នុងចិត្តទាំងស្រុង តើចំណុចនេះគួរដោះស្រាយយ៉ាងម៉េចដែរ? ក្រមរដ្ឋប្បវេណីហៅចំណុចនេះថា ការភាន់ច្រឡំ ហើយការបង្ហាញឆន្ទៈដោយការភាន់ច្រឡំនោះអាចលុបចោលបាន (មាត្រា95។ នៅមុនពេលវិសោធនកម្មនៅឆ្នាំ2017 គេចាត់ទុកថា មោឃភាព ប៉ុន្តែ ត្រូវប្តូរមកជាការលុបចោលវិញ តាមរយៈវិសោធនកម្ម)។ នៅក្នុងផ្នែកអំពី ការភាន់ច្រឡំនេះ គឺជាផ្នែកដែលត្រូវបានវិសោធនកម្មធំជាងគេ នៅក្នុងការធ្វើវិសោធនកម្មនៅឆ្នាំ2017។
ការភាន់ច្រឡំរួមមាន ① ការភាន់ច្រឡំដែលខ្វះឆន្ទៈស្របគ្នាទៅនឹងឆន្ទៈដែលបានបង្ហាញ (ឧទាហរណ៍ អ្នកលក់បានសរសេរផ្លាកតម្លៃ ហើយបិតលើទំនិញដោយសរសេរខ្វះលេខសូន្យមួយ។ មាត្រា95 កថាខណ្ឌទី1 ចំណុចទី1) និង ② ការភាន់ច្រឡំដែលការយល់ដឹងអំពីស្ថានភាពដែលអ្នកបង្ហាញឆន្ទៈយកជាមូលដ្ឋាននៃសកម្មភាពគតិយុត្តខុសពីការពិត (ឧទាហរណ៍ អ្នកបង្ហាញឆន្ទៈបាននិយាយថាទិញសេះ ដោយសារតែខ្លួនគិតថាសេះនោះកំពុងផើមដែលការពិតសេះនោះមិនផើមនោះទេ។ មាត្រា95 កថាខណ្ឌទី1 ចំណុចទី2)។ ការភាន់ច្រឡំចំណុចទី② ហៅថា ការភាន់ច្រឡំអំពីមូលហេតុ។ វិសោធនកម្មច្បាប់បានកំណត់ថាអាចលុបចោលបាន ចំពោះការបង្ហាញឆន្ទៈទាំងនេះ ក្នុងករណីដែលការភាន់ច្រឡំនោះមានសារៈសំខាន់ ដោយពិចារណាលើគោលបំណងនៃសកម្មភាពគតិយុត្ត និង ការយល់ឃើញទូទៅក្នុងការធ្វើជំនួញ (មាត្រា95 កថាខណ្ឌទី1 វាក្យខណ្ឌទី1។ នៅមុនពេលវិសោធនកម្ម គេហៅថា ការភាន់ច្រឡំអំពី «សារធាតុ»។)។ ប៉ុន្តែ នៅក្នុងករណីនៃការភាន់ច្រឡំអំពីមូលហេតុ ពោលគឺផ្អែកលើបញ្ញត្តិនៃចំណុចទី2 អ្នកបង្ហាញឆន្ទៈអាចលុបចោលបាន លុះត្រាតែបានបង្ហាញអំពីស្ថានភាពដែលជាមូលដ្ឋាននៃសកម្មភាពគតិយុត្តចំពោះអង្គហេតុនោះ (មានន័យថា បានបង្ហាញចេញអំពីមូលហេតុ)។
លើសពីនេះ នៅក្នុងករណីដែលការភាន់ច្រឡំកើតឡើងដោយសារតែកំហុសធ្ងន់ធ្ងររបស់អ្នកបង្ហាញឆន្ទៈ (ដោយសារតែគ្មានភាពចាំបាច់ត្រូវការពារដល់អ្នកបង្ហាញឆន្ទៈ) ការលុបចោលការបង្ហាញឆន្ទៈនោះមិនអាចធ្វើបាននោះទេ។ ប៉ុន្តែ ចំណុចខាងលើនេះ ត្រូវលើកលែងចំពោះករណីដែលភាគីម្ខាងទៀតបានដឹងអំពីការភាន់ច្រឡំរបស់អ្នកបង្ហាញឆន្ទៈ ឬ មិនបានដឹងដោយមានកំហុសធ្ងន់ធ្ងរ និង ករណីដែលភាគីម្ខាងទៀតបានភាន់ច្រឡំដូចគ្នាជាមួយអ្នកបង្ហាញឆន្ទៈ (ដោយសារតែគ្មានភាពចាំបាច់ត្រូវការពារដល់ភាគីម្ខាងទៀត) ដូចនេះ អ្នកបង្ហាញឆន្ទៈអាចអនុញ្ញាតឱ្យអះអាងពីការភាន់ច្រឡំបាន ទោះបីជាមានកំហុសធ្ងន់ធ្ងរក៏ដោយ(មាត្រាដូចគ្នា កថាខណ្ឌទី៣ ចំណុចទី១ និងទី២។
ហើយការលុបចោលទាំងនេះមិនអាចតតាំងចំពោះតតិយជនសុចរិត និង គ្មានកំហុសបានទេ ដូចគ្នានឹងករណីឆបោកដែលបានរៀបរាប់ខាងលើផងដែរ (មាត្រា94 កថាខណ្ឌទី4)។ ចំណុចនេះផងដែរ ការធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់បានកែតម្រូវអានុភាពនៃការឆបោក និង ការភាន់ច្រឡំឱ្យដូចគ្នា (⇒ពាក្យគន្លឺះ៖ លក្ខខណ្ឌ និង អានុភាព) ហេតុនេះ យើងអាចនិយាយថា បញ្ហាពីមុនមកត្រូវបានដោះស្រាយរួចរាល់។
ពាក្យគន្លឹះ: លក្ខខណ្ឌ និង អានុភាព
នៅក្នុងពិភពច្បាប់ ស្ថានភាពមួយដែលត្រូវមានជាចាំបាច់ ដើម្បីយកបទបញ្ញត្តិណាមួយមកអនុវត្តបាន (ដើម្បីឱ្យបទបញ្ញត្តិនោះអាចប្រើការបាន) គេហៅថាជា លក្ខខណ្ឌ (ភាសាជប៉ុនហៅថា «យ៉កេន»)។ (រីឯពាក្យថា «លក្ខខណ្ឌ» ក្នុងន័យមួយផ្សេងទៀត ដែលភាសាជប៉ុនអាចថា «ត្យូកេន» នោះវិញ គឺសំដៅលើការកំណត់លក្ខខណ្ឌតាមច្បាប់ក្នុងទម្រង់ឃ្លាថា «ប្រសិនបើ» ដូចជាពោលពាក្យថា «ប្រសិនបើប្រឡងជាប់មហាវិទ្យាល័យយើងនឹង ជូនរថយន្តនេះជារង្វាន់» ជាដើម)។ លើសពីនេះ ពាក្យថា «អានុភាព» គឺជាអ្វីដែលនឹងត្រូវកើតមានឡើងបន្ទាប់ពីពេលដែលបានបំពេញចប់រួចរាល់ទៅតាមលក្ខខណ្ឌចាំបាច់ទាំងឡាយ និងបានអនុវត្តតាមច្បាប់បញ្ញត្តិហើយនោះ។ ដូចនេះ «អានុភាព» (ភាសាជប៉ុនហៅថា «ឃោកា» ប្រើក្នុងច្បាប់មិនមានន័យ ដូចពាក្យថា «គីគីម៉េ» ក្នុងភាសាជប៉ុន ដែលមានន័យថា «ប្រសិទ្ធភាព» ដូចក្នុងករណីពោលពាក្យថា «មានប្រសិទ្ធភាពក្នុងការកាត់បន្ថយទម្ងន់» នោះទេ។
(4) ឋបនីយផ្លូវចិត្ត
មួយវិញទៀត មនុស្សខ្លះក៏មានបំណងនិយាយកុហកផងដែរ។ តើការបង្ហាញឆន្ទៈនៅក្នុងករណីនេះគួរតែមិនទទួលស្គាល់អានុភាពដែរឬទេ? នៅក្នុងករណីបែបនេះ ចំពោះភាគីម្ខាងទៀតដែលមិនដឹង ប្រាកដជាជឿជាក់លើការនិយាយកុហកនោះ ហេតុនេះហើយ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់ថាមានអានុភាព បើទោះបីជាអ្នកបង្ហាញឆន្ទៈបានបង្ហាញឆន្ទៈដោយការលេងសើច ឬ កុហកក៏ដោយ ហើយនេះហៅថា «ឋបនីយផ្លូវចិត្ត» (មានន័យថាមានការបំរុងទុកជាស្រេចនៅក្នុងចិត្ត)។ ប៉ុន្តែ ប្រសិនបើភាគីម្ខាងទៀតបានដឹង ឬ អាចដឹងថានេះមិនមែនជាឆន្ទៈពិតទេ ការបង្ហាញឆន្ទៈនោះត្រូវចាត់ទុកថាមោឃភាព (មាត្រា93 វាក្យខណ្ឌទី1 និង វាក្យខណ្ឌទី2)។
ដោយឡែក វិសោធនកម្មច្បាប់ឆ្នាំ2017 បានកំណត់ថ្មីនៅក្នុងមាត្រា93 កថាខណ្ឌទី2 ថា មោឃភាពនៃការបង្ហាញឆន្ទៈដោយផ្អែកតាមបញ្ញត្តិ កថាខណ្ឌទី2 វាក្យខណ្ឌទី2 មិនអាចតតាំងចំពោះតតិយជនសុចរិតបានទេ។ នេះគឺជាការការពារដល់តតិយជនសុចរិតចំពោះករណីឋបនីយផ្លូវចិត្ត ដែលដូចគ្នាទៅនឹងការបង្ហាញឆន្ទៈមិនពិតក្នុងមាត្រា94 កថាខណ្ឌទី2 ខាងក្រោមផងដែរ (សូមយោងការពន្យល់អំពីការបង្ហាញឆន្ទៈមិនពិតខាងក្រោម)។
(5) ការបង្ហាញឆន្ទៈមិនពិតដោយឃុបឃិត
ករណីកាន់តែស៊ីជម្រៅជាងខាងលើនេះ គឺសាមីខ្លួន និង ភាគីម្ខាងទៀតបានឃុបឃិតគ្នា មានន័យថា បានពិភាក្សាជាមួយភាគីម្ខាងទៀត ហើយបង្ហាញឆន្ទៈមិនពិត។ ឧទាហរណ៍ A និង B បានសហការគ្នា ដោយផ្ទេរដីដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់ A មកឱ្យ B ដើម្បីបង្កើតឱ្យគេមើលឃើញថា A មានទ្រព្យសម្បត្តិតិចតួច ក្នុងគោលបំណងរត់គេចពីការទាមទារឱ្យទទួលខុសត្រូវពីម្ចាស់បំណុលរបស់ A។ ការបង្ហាញឆន្ទៈខាងលើនេះត្រូវមោឃភាព ដោយសារការបង្ហាញឆន្ទៈមិនពិត (ការបង្ហាញឆន្ទមិនពិតដោយឃុបឃិត) (មាត្រា94 កថាខណ្ឌទី1)។ ប៉ុន្តែ ប្រសិនបើបុគ្គលសុចរិត C ដែលជឿជាក់លើការទិញលក់ខាងលើនេះ ហើយបានទិញដីនោះបន្តពី B ក្នុងករណីនេះ ប្រសិនបើយើងចាត់ទុកកិច្ចសន្យាលក់ទិញរវាង A និង B មោឃភាព នោះ C នឹងទទួលរងការខាតផលប្រយោជន៍ ហេតុនេះហើយ នៅក្នុងស្ថានភាពបែបនេះ A និង B មិនអាចតតាំងអំពីមោឃភាពនៃការបង្ហាញឆន្ទៈមិនពិត ចំពោះតតិយជនសុចរិត C នោះទេ (មាត្រា94 កថាខណ្ឌទី2)។ អត្ថន័យដើមនៃបញ្ញត្តិនេះគឺ ការព្រមព្រៀងដែលខុសពីរូបភាពខាងក្រៅ អាចយកមកអនុវត្តតែចំពោះទំនាក់ទំនងរវាងគូភាគីប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្តែ ក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន បញ្ញត្តិនេះត្រូវយកមកអនុវត្តជាទម្រង់ «អនុវត្តប្រដូច» ចំពោះវិវាទទាក់ទងនឹងជំនួញអចលនវត្ថុជាក់ស្តែង ក្នុងនាមជាបញ្ញត្តិដែលការពារដល់បុគ្គលដែលជឿជាក់លើការមើលឃើញខាងក្រៅ (សូមយោងជំពូកទី3 II 2 (4) អំពីការផ្លាស់ប្តូរសិទ្ធិប្រត្យក្ស)។
4. ការតំណាង ការតំណាងគ្មានសិទ្ធិ និងការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាព
(1) ស្វ័យភាពខាងឆន្ទៈ និងប្រព័ន្ធនៃការតំណាង
បើពិចារណាពីគោលការណ៍ស្វ័យភាពខាងឆន្ទៈ បុគ្គលម្នាក់ៗអាចបង្កើតទំនាក់ទំនងគតិយុត្តដោយឆន្ទៈសេរី បាន ប៉ុន្តែ ទំហំនៃសកម្មភាពដែលបុគ្គលម្នាក់ៗអាចធ្វើបាន គឺមានដែនកំណត់។ ចំពោះហើយករណីជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពដែលបានរៀបរាប់ពីមុន ជនទាំងនោះពុំមានឆន្ទៈពេញលេញនោះទេ ហេតុនេះហើយ ត្រូវមាននរណាម្នាក់ជួយបំពេញការបង្ហាញឆន្ទៈរបស់ជននោះ។ ដូចនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានរៀបចំទុកនូវប្រព័ន្ធដែលបុគ្គលដទៃអាចបង្ហាញឆន្ទៈជំនួសឱ្យសាមីខ្លួន ហើយការបង្ហាញឆន្ទៈនោះបង្កើតឱ្យមាននូវអានុភាពគតិយុត្ត ក្នុងនាមជាការបង្ហាញឆន្ទៈរបស់សាមីខ្លួន។ នេះហៅថា ការតំណាង។ ដូចនេះ យើងអាចសរុបជារួមថា ការតំណាង គឺជាប្រព័ន្ធដើម្បីបំពេញស្វ័យភាពនៃឆន្ទៈចំពោះជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាព និង ដើម្បីពង្រីកស្វ័យភាពខាងឆន្ទៈចំពោះនីតិជនដែលមានសមត្ថភាពវិនិច្ឆ័យទូទៅ។
(2) តំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់ និងតំណាងដោយឆន្ទៈ
https://gyazo.com/2ff9ce1b35e24ba688cd9f4e437a5e47
ការតំណាងចែកចេញជា2 គឺការតំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់ និង ការតំណាងដោយឆន្ទៈ។ ឪពុកម្តាយរបស់អនីតិជនជាអាទិ៍ គឺជាអ្នកតំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់ ហើយច្បាប់បានប្រគល់ឋានៈជាអ្នកតំណាង ប៉ុន្តែ ការតំណាងដែលធ្វើឡើងជាទូទៅ គឺជាការតំណាងដោយឆន្ទៈ ដែលផ្តល់សិទ្ធិតំណាងដល់បុគ្គលជាក់លាក់តាមរយៈកិច្ចសន្យា។ បុគ្គលដែលក្លាយជាអ្នកតំណាងត្រូវបង្ហាញយ៉ាងដាច់ខាតថាសកម្មភាពនេះធ្វើឡើងដើម្បីម្ចាស់សិទ្ធិ (នេះហៅថា របបបញ្ជាក់នាម) សកម្មភាពគតិយុត្តនោះនឹងមានសុពលភាពចំពោះម្ចាស់សិទ្ធិផ្ទាល់ ពោលគឺ មានអានុភាពដូចគ្នានឹងសកម្មភាពដែលម្ចាស់សិទ្ធិធ្វើដោយខ្លួនឯង (មាត្រា99)។ ផ្ទុយមកវិញ ការបង្ហាញឆន្ទៈដែលអ្នកតំណាងបានធ្វើដោយមិនបញ្ជាក់នាម (ហើយជាស្ថានភាពដែលមិនដឹងថាអ្នកណាជាម្ចាស់សិទ្ធិទោះជាតាមរយៈកាលៈទេសៈជុំវិញក៏ដោយ) ត្រូវចាត់ទុកថា អ្នកតំណាងបានធ្វើឡើងដើម្បីខ្លួនឯង ហើយអានុភាពនោះត្រូវមានចំពោះអ្នកតំណាង ការកំណត់បែបនេះគឺដើម្បីការពារដល់ភាគីម្ខាងទៀត (មាត្រា100)។ ប៉ុន្តែ ប្រសិនបើភាគីម្ចាងទៀតបានដឹង ឬ អាចដឹងអំពីការបង្ហាញឆន្ទៈតំណាងរបស់អ្នកតំណាង (ការបង្ហាញឆន្ទៈដើម្បីម្ចាស់សិទ្ធិ) អានុភាពត្រូវមានចំពោះម្ចាស់សិទ្ធិផ្ទាល់ (មាត្រា100 វាក្យខណ្ឌទី2)។
មួយវិញទៀត អានុភាពទាំងអស់នៃការតំណាងមានទៅលើម្ចាស់សិទ្ធិ ហើយអ្នកតំណាងមិនមានទទួលរងការខាតប្រយោជន៍អ្វីទាំងអស់ ហេតុនេះហើយ សូម្បីតែជនដែលត្រូវបានកម្រិតសម្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពដែលបានរៀបរាប់ពីមុន ក៏អាចក្លាយជាអ្នកតំណាងរបស់បុគ្គលដទៃដែរ (មាត្រា102)។ ប៉ុន្តែ ក្នុងករណីដែលបុគ្គលដែលមានសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពបានទទួលដីកាសម្រេចចាប់ផ្តើមអាណាព្យាបាលដូចបានរៀបរាប់ពីមុន ក្នុងពេលខ្លួនកំពុងធ្វើជាអ្នកតំណាង ការតំណាងនោះត្រូវរលត់។ ត្រូវអនុវត្តដូចគ្នាចំពោះករណីធនក្ស័យរបស់អ្នកតំណាង ឬ មរណភាពរបស់ម្ចាស់សិទ្ធិ ឬ អ្នកតំណាង (មាត្រា111 កថាខណ្ឌទី1)។ ក្រៅពីនេះ ទោះបីជាអានុភាពទាំងអស់កើតមានចំពោះម្ចាស់សិទ្ធិផ្ទាល់ក៏ដោយ ក៏អ្នកដែលបង្ហាញឆន្ទៈជាក់ស្តែងគឺអ្នកតំណាង ហេតុនេះ បើសិនជាមានបញ្ហាទាក់ទងនឹងវិការៈនៃការបង្ហាញឆន្ទៈ និង សុចរិត ឬ ទុច្ចរិតដូចមានរៀបរាប់ខាងលើ ជាគោលការណ៍គឺត្រូវវិនិច្ឆ័យអំពីបញ្ហានេះចំពោះអ្នកតំណាង (មាត្រា101 កថាខណ្ឌទី1)។
ដោយឡែក ការធ្វើជាអ្នកតំណាងឱ្យភាគីម្ខាងទៀត (កិច្ចសន្យារបស់ខ្លួនឯង) ឬ ធ្វើជាអ្នកតំណាងឱ្យភាគីទាំងសងខាង (តំណាងឱ្យសងខាង) ចំពោះសកម្មភាពគតិយុត្តតែមួយ ត្រូវចាត់ទុកជាសកម្មភាពដែលបានធ្វើដោយបុគ្គលដែលគ្មានសិទ្ធិតំណាង (មានន័យថា ការតំណាងដែលគ្មានសិទ្ធិដែលនឹងរៀបរាប់ខាងក្រោម) ប៉ុន្តែ សកម្មភាពខាងលើនេះអាចធ្វើទៅបានបើម្ចាស់សិទ្ធិបានអនុញ្ញាតជាមុន (មាត្រា108)។
(3) ការតំណាងដែលគ្មានសិទ្ធិ និងការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាព
ប្រសិនបើអ្នកដទៃណាម្នាក់ដែលមិនត្រូវបានផ្តល់សិទ្ធិតំណាងផង ប៉ុន្តែ បានបន្លំខ្លួនធ្វើជាអ្នកតំណាង ហើយចុះកិច្ចសន្យាដើម្បីម្ចាស់សិទ្ធិ តើរឿងនេះនឹងទៅជាយ៉ាងណា? នេះហៅថា ការតំណាងដែលគ្មានសិទ្ធិ ហើយអានុភាពនៃការតំណាងមិនកើតមាននោះទេ បើសិនជាម្ចាស់សិទ្ធិមិនផ្តល់សច្ចានុម័ត (មាត្រា113 កថាខណ្ឌទី1)។ ការកំណត់បែបនេះ គឺដើម្បីការពារម្ចាស់សិទ្ធិ។ ក្នុងករណីនេះ ភាគីម្ខាងទៀតអាចទាមទារឱ្យអ្នកតំណាងដោយគ្មានសិទ្ធិនោះអនុវត្តជំនួស ឬ សងសំណងការខូចខាត (មាត្រា117 កថាខណ្ឌទី1)។
ប៉ុន្តែ នៅក្នុងករណីដែលម្ចាស់សិទ្ធិបានបង្ហាញថាផ្តល់សិទ្ធិតំណាងឱ្យទៅបុគ្គលណាម្នាក់ ទាំងរឿងនោះមិនមែនជាការពិត ឬ ករណីដែលបានផ្តល់សិទ្ធិតំណាងទៅឱ្យដែរ ប៉ុន្តែ អ្នកតំណាងនោះអនុវត្តសកម្មភាពតំណាងលើសពីកម្រិតនៃសិទ្ធិតំណាងដែលបានផ្តល់ឱ្យ ឬ ករណីដែលបានផ្តល់សិទ្ធិតំណាងឱ្យបុគ្គលនោះពីមុនដែរ ប៉ុន្តែមិនបានជូនដំណឹងអំពីការរំលត់សិទ្ធិតំណាងនោះទៅភាគីម្ខាងទៀត ដូចនេះ យើងមានភាពចាំបាច់ដើម្បីការពារដល់ភាគីម្ខាងទៀតដែលបានជឿជាក់លើរូបភាពខាងក្រៅបែបនេះ។ ហេតុនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានរៀបចំទុកនូវ ប្រព័ន្ធនៃការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាព ហើយកំណត់ឱ្យម្ចាស់សិទ្ធិត្រូវទទួលខុសត្រូវ ប្រសិនបើភាគីម្ខាងទៀតបានជឿជាក់លើរូបភាពខាងក្រៅបែបនេះ ដោយសុចរិតនិងគ្មានកំហុស។ មាត្រា109 កំណត់អំពីការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាពដោយសារការបង្ហាញការផ្តល់សិទ្ធិតំណាង, មាត្រា110 កំណត់អំពីការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាពនៃការអនុវត្តហួសទំហំនៃសិទ្ធិ និង មាត្រា112 កំណត់អំពីការតំណាងដែលមានលក្ខណៈជារូបភាពនៅក្រោយការរលត់សិទ្ធិតំណាង (មាត្រា109 មិនបានបង្ហាញច្បាស់អំពីលក្ខខណ្ឌសុចរិត និងគ្មានកំហុសទេ ប៉ុន្តែ ចំណុចនេះត្រូវបានបន្ថែមជាបញ្ញត្តិច្បាស់លាស់នៅក្នុងវិសោធនកម្មឆ្នាំ2004។ ដោយឡែក សូម្បីតែ ពាក្យថា «មូលហេតុត្រឹមត្រូវ» ក្នុងមាត្រា110 ក៏ត្រូវរួមបញ្ចូលទាំងអត្ថន័យអំពី ភាពសុចរិត និងគ្មានកំហុសរបស់តតិយជនផងដែរ)។
ការតំណាងជាលក្ខណៈរូបភាពនេះ មានតួរនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងកិច្ចការជំនួញបច្ចុប្បន្ន។ ហើយវិធីការពារតតិយជនក្នុងកិច្ចការជំនួញដែលយើងមើលឃើញនៅទីនេះ គឺដើមឡើយម្ចាស់សិទ្ធិពិតប្រាកដ (ករណីនេះគឺ សំដៅលើម្ចាស់សិទ្ធិ) មានកំហុសណាមួយ ហើយតតិយជនដែលចូលទៅក្នុងកិច្ចការជំនួញបានជឿជាក់ដោយសុចរិត និង គ្មានកំហុស ហើយបង្កើតឱ្យមានការតំណាងជាលក្ខណៈរូបភាព ដើម្បីការពារទៅដល់តតិយជន ហើយទ្រឹស្តីច្បាប់នេះហៅថា ទ្រឹស្តីច្បាប់ដែលការពារការជឿជាក់លើរូបភាពខាងក្រៅ (ទ្រឹស្តីច្បាប់មើលឃើញរូបភាពខាងក្រៅនៃសិទ្ធិ និង ទ្រឹស្តីច្បាប់លក្ខណៈរូបភាព)។
5. មោឃភាព និង ការលុបចោល
ពាក្យថា មោឃភាព នៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី មានន័យថា ការមិនកើតមានអានុភាពអ្វីទាំងអស់តាំងពីដំបូង។ មោឃភាពអាចបែងចែកជា 2 គឺ ករណីដែលច្បាប់កំណត់ថាមោឃភាពដាច់ខាត ចំពោះសកម្មភាពគតិយុត្តប្រឆាំងនឹងសង្គម ដូចជាសកម្មភាពគតិយុត្តដែលផ្ទុយនឹងសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈ និង ទំនៀមទម្លាប់ល្អនៅក្នុងមាត្រា90 និងករណីមោឃភាពដែលត្រូវបានកំណត់ជាវិធានមួយដើម្បីការពារភាគី ដូចជា ឋបនីយផ្លូវចិត្ត ជាអាទិ៍។ ចំណែកឯ ការលុបចោលវិញ គឺមានអានុភាពរហូតដល់ពេលលុបចោល ហើយនៅពេលមានការលុបចោលត្រូវចាត់ទុកថាមោឃភាពតាំងពីដំបូង (មាត្រា121) (⇒ពាក្យគន្លឹះ៖ សន្មត និង ចាត់ទុក) មានន័យថា មិនមានអានុភាពអ្វីទាំងអស់កើតឡើងគិតត្រឡប់ទៅតាំងពីពេលចាប់ផ្តើមដំបូង (នេះហៅថា «មានអានុភាពប្រតិសកម្ម»)។ លើសពីនេះ សកម្មភាពដែលអាចត្រូវបានលុបចោល អាចទទួលស្គាល់នៅពេលក្រោយបាន ដូចជា ឪពុកម្តាយអាចទទួលស្គាល់នៅពេលក្រោយចំពោះកិច្ចសន្យាទិញលក់ដែលគ្មានការយល់ព្រមពីខ្លួនដែលជាឪពុកម្តាយ (នេះហៅថា «សច្ចានុម័ត») ហើយអានុភាពនៃការផ្តល់សច្ចានុម័តនោះ ក៏មានលក្ខណៈប្រតិសកម្មដែរ (មាត្រា122)។ ប៉ុន្តែ សកម្មភាពដែលមោឃភាព គឺគ្មានអានុភាពតាំងពីដំបូង ហេតុនេះមិនអាចផ្តល់សច្ចានុម័តនៅពេលក្រោយ ហើយក្លាយជាមានអានុភាពនោះទេ (មាត្រា119 វាក្យខណ្ឌទី1)។ ដោយឡែក បុគ្គលដែលអាចលុបចោលបាន(អ្នកមានសិទ្ធិលុបចោល) មានកំណត់ក្នុងមាត្រា120 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី (រួមមាន សាមីខ្លួនដែលជាជនដែលត្រូវបានកម្រិតសមត្ថភាពដូចជាអនីតិជនជាអាទិ៍ ឬ បុគ្គលដែលបានបង្ហាញឆន្ទៈដោយសារការឆបោកជាអាទិ៍ និងអ្នកតំណាង ឬ ប្រតិសិទ្ធិរបស់ជនទាំងនោះប៉ុណ្ណោះ)។ មួយវិញទៀត សកម្មភាពដែលមោឃភាពមិនអាចក្លាយជាមានអានុភាពដោយសារការកន្លងផុតនៃពេលវេលានោះទេ ប៉ុន្តែ សកម្មភាពដែលអាចលុបចោល អាចក្លាយទៅជាមិនអាចលុបចោលបានដោយសារការកន្លងផុតនៃពេលវេលា ហើយជាលទ្ធផលសកម្មភាពនោះមានអានុភាពជាស្ថាពរ (សិទ្ធិលុបចោលត្រូវរលត់ដោយអាជ្ញាយុកាល ប្រសិនបើមិនបានអនុវត្តក្នុងរយៈពេល 5ឆ្នាំ គិតចាប់ពីពេលដែលអាចផ្តល់សច្ចានុម័តបាន ឬ ក្នុងរយៈពេល 20ឆ្នាំ គិតចាប់ពីពេលធ្វើសកម្មភាព។ មាត្រា126។ ⇒យោងជំពូកនេះ III 7. អាជ្ញាយុកាល)។
ពាក្យគន្លឹះ: ការសន្មត និង ការចាត់ទុក
ក្នុងបរិបទច្បាប់ «ការសន្មត» សំដៅទៅលើ ការសន្មតថាបែបនឹងជាបណ្តោះអាសន្នសិន ប៉ុន្តែ គេអនុញ្ញាតឱ្យភាគីដាក់ភស្តុតាងផ្ទុយ ពោលគឺ ភាគីអាចបញ្ជាក់ថាអង្គហេតុនេះមិនពិតទេ ហើយលុបចោលការសន្មតនោះបាន។ ផ្ទុយមកវិញ «ការចាត់ទុក» សំដៅទៅលើ ការដែលច្បាប់បានសម្រេចថាបែបនឹង ហើយមិនអនុញ្ញាតឱ្យមានការបញ្ជាក់ផ្ទុយពីនេះ ហើយលុបចោលការចាត់ទុកនោះទេ។
6. លក្ខខណ្ឌ និង ការកំណត់ពេល
(1) សេចក្តីផ្តើម
នៅក្នុងការអនុវត្តសកម្មភាពគតិយុត្ត ភាគីអាចកំណត់មិនឱ្យអានុភាពនោះកើតឡើងភ្លាមៗ រហូតដល់ចំណុចពេលវេលាមួយក្នុងពេលអនាគត ឬ រហូតដល់កើតមានព្រឹត្តការណ៍ណាមួយក្នុងពេលអនាគត ទើបកើតមានអានុភាពបាន (ឬផ្ទុយមកវិញ គឺឱ្យអស់អានុភាពបាន)។ នេះជាបញ្ហាទាក់ទងនឹង លក្ខខណ្ឌ និងការកំណត់ពេល។ ភាពខុសគ្នារវាងលក្ខខណ្ឌ និង ការកំណត់ពេលគឺ លក្ខខណ្ឌគឺជាការកំណត់ទាក់ទងនឹងព្រឹត្តការណ៍ដែលមិនទៀងទាត់ថានឹងអាចកើតមានឡើងនោះទេ ដូចជា ប្រសិនបើប្រឡងជាប់ជាគណនេយ្យករជាដើម ចំណែកឯ ការកំណត់ពេលគឺជាការកំណត់ទាក់ទងនឹងពេលវេលាដែលទៀងទាត់ថានឹងមកដល់ ដូចជា ដើមឆ្នាំក្រោយ ឬ ពេលដល់នីតិភាពជាដើម។
(2) លក្ខខណ្ឌ
លក្ខខណ្ឌចែកចេញជា 2។ បើសិនជាអានុភាពចាប់ផ្តើមកើតឡើងដោយសារលក្ខខណ្ឌត្រូវបានបំពេញ (អានុភាពត្រូវបានបង្អង់រហូតមកដល់ពេលនេះ) ហៅថា លក្ខខណ្ឌបង្អង់ ហើយចំណែកឯ អានុភាពត្រូវរលត់ដោយសារលក្ខខណ្ឌត្រូវបានបំពេញ ចំពោះសកម្មភាពគតិយុត្តដែលកើតមានអានុភាពរួចហើយ ហៅថា លក្ខខណ្ឌរំលាយ (មាត្រា127)។ ការកំណត់ថា «ខ្ញុំនឹងផ្តល់អាហាររូបករណ៍ ប្រសិនបើប្រឡងជាប់មហាវិទ្យាល័យ» គឺជាការដាក់លក្ខខណ្ឌបង្អង់ចំពោះកិច្ចសន្យាប្រទានកម្ម ហើយការកំណត់ថា «ខ្ញុំឱ្យនាឡិការនេះទៅអ្នក ប៉ុន្តែបើរៀនមិនបានឡើងថ្នាក់ទេ ត្រូវសងមកខ្ញុំវិញ» គឺជាការដាក់លក្ខខណ្ឌរំលាយកិច្ចសន្យាប្រទានកម្ម។ ករណីលក្ខខណ្ឌដែលគ្មានលទ្ធភាពនឹងបំពេញ (ហៅថា លក្ខខណ្ឌអលទ្ធភាព) ចំពោះលក្ខខណ្ឌបង្អង់ គឺមានន័យថាមោឃភាពដោយសារតែអានុភាពមិនអាចកើតមានឡើងនោះទេ ហើយចំពោះលក្ខខណ្ឌរំលាយ គឺមានន័យថាគ្មានលក្ខខណ្ឌដោយសារតែមិនអាចបាត់បង់អានុភាព (មាត្រា133)។ ដោយឡែក ប្រសិនបើបុគ្គលដែលខាតបង់ផលប្រយោជន៍ដោយសារលក្ខខណ្ឌត្រូវបានបំពេញ បានរារាំងមិនឱ្យលក្ខខណ្ឌនោះត្រូវបានបំពេញដោយចេតនា ភាគីម្ខាងទៀតអាចចាត់ទុកថាលក្ខខណ្ឌនោះត្រូវបានបំពេញ។ ផ្ទុយមកវិញ ប្រសិនបើភាគីដែលទទួលផលប្រយោជន៍ពីការបំពេញលក្ខខណ្ឌ បានបំពេញលក្ខខណ្ឌនោះដោយមិនត្រឹមត្រូវ ភាគីម្ខាងទៀតអាចចាត់ទុកថា លក្ខខណ្ឌមិនត្រូវបានបំពេញនោះទេ (មាត្រា130)។
(3) ការកំណត់ពេល
ការកំណត់ពេលគឺជាការកំណត់ព្រឹត្តការណ៍ដែលទៀតទាត់ថានឹងមកដល់ ហើយការកំណត់ពេលអាចបែងចែកជា 2។ ការកំណត់ពេលពិតប្រាកដ សំដៅទៅលើការកំណត់យ៉ាងជាក់លាក់អំពីពេលវេលាដែលត្រូវមកដល់ ដូចជា ឆ្នាំក្រោយ ខែមេសាជាដើម ចំណែកឯ ការកំណត់ពេលមិនពិតប្រាកដ សំដៅទៅលើការកំណត់ព្រឹត្តការណ៍ដែលទៀងទាត់ថានឹងមកដល់ ប៉ុន្តែមិនអាចដឹងថានឹងមកដល់ពេលណា ដូចជា នៅពេលមានខ្យល់ព្យុះលើកក្រោយជាដើម។ នៅមុនការកំណត់ពេលមកដល់ ប្រយោជន៍ដែលភាគីទទួលបានហៅថា ប្រយោជន៍នៃកំណត់ពេល។ ប្រសិនបើយកចុងខែមីនា ជាការកំណត់ពេលសង មានន័យថា កូនបំណុលទទួលបានប្រយោជន៍នៃការកំណត់ពេល ដោយមិនចាំបាច់ត្រូវសងប្រាក់រហូតដល់ចុងខែមីនាបាន។ ប្រយោជន៍នៃការកំណត់ពេលអាចបោះបង់ចោលបាន លុះត្រាតែមិនធ្វើឱ្យខូចខាតដល់ភាគីម្ខាងទៀត (ទោះបីជាកំណត់ពេលសង នៅចុងខែមីនាក៏ដោយ ក៏កូនបំណុលអាចសងនៅចុងខែកុម្ភៈបានដែរ។ មាត្រា136 កថាខណ្ឌទី2)។ ប្រយោជន៍នៃការកំណត់ពេលត្រូវសន្មតថាជាប្រយោជន៍របស់កូនបំណុល (មាត្រា136 កថាខណ្ឌទី1) ហើយប្រយោជន៍នៃការកំណត់ពេលនេះនឹងបាត់បង់ទៅវិញ ប្រសិនបើមានសកម្មភាព ឬ អង្គហេតុដែលធ្វើឱ្យបាត់បង់ជំនឿចិត្តលើកូនបំណុល (មាត្រា137)។ សកម្មភាពដែលមានកំណត់ក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីមានដូចជា ដីកាសម្រេចប្រកាសចាប់ផ្តើមនីតិវិធីក្ស័យធនចំពោះកូនបំណុល ជាដើម ប៉ុន្តែ ភាគីក៏អាចព្រមព្រៀងនៅក្នុងកិច្ចសន្យាថា បើសិនជាមានករណីនេះកើតឡើង កូនបំណុលត្រូវបាត់បង់ប្រយោជន៍នៃការកំណត់ពេល ទុកជាមុនបាន (ហៅថា ការបាត់បង់ផលប្រយោជន៍នៃកំណត់ពេលតាមកិច្ចសន្យា)។ ដោយឡែក នៅក្នុងការអនុវត្តជាក់ស្តែង ការបាត់បង់ផលប្រយោជន៍នៃកំណត់ពេលតាមកិច្ចសន្យា តែងតែត្រូវបានកំណត់ក្នុងកិច្ចសន្យាកម្ចីប្រាក់ស្ទើរគ្រប់កិច្ចសន្យា (សូមយោង សៀវភៅនេះ ជំពូកទី4 ចំណុច5. អំពីកិច្ចសន្យាខ្ចីប្រាក់)។ ឧទាហរណ៍ អ្នកខ្ចីនឹងត្រូវបាត់បង់ប្រយោជន៍នៃការកំណត់ពេល បើសិនជាយឺតយ៉ាវក្នុងការសង កម្ចីចំនួនប៉ុន្មានលើកជាដើម (សូមអ្នកទាំងអស់គ្នាប្រុងប្រយ័ត្នថា ប្រសិនបើបាត់បង់ប្រយោជន៍នៃការកំណត់ពេល កូនបំណុលត្រូវតែសងប្រាក់កម្ចីដែលនៅសល់ទាំងអស់ឱ្យទៅម្ចាស់បំណុលភ្លាមៗ)។
7. អាជ្ញាយុកាល
(1) អាជ្ញាយុកាលនៃការរំលត់ និង អាជ្ញាយុកាលនៃលទ្ធកម្ម
នៅចំណុចនេះ ខ្ញុំនឹងរៀបរាប់អំពីអាជ្ញាយុកាល។ អ្នកទាំងអស់គ្នាប្រហែលជាធ្លាប់បានមើលភាពយន្តដែលនិយាយអំពីអាជ្ញាយុកាលនៃក្រមព្រហ្មទណ្ឌរួចហើយ ប៉ុន្តែនៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវណីក៏មានបញ្ញត្តអំពីអាជ្ញាយុកាលទាំងនៅលើសិទ្ធិលើបំណុល និង សិទ្ធិប្រត្យក្សផងដែរ ហើយត្រូវបានកំណត់នៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនេះ។ អាជ្ញាយុកាលនៅទីនេះមាន 2ប្រភេទ គឺ អាជ្ញាយុកាលនៃការរំលត់ និង អាជ្ញាយុកាលនៃលទ្ធកម្ម។ ហើយអាជ្ញាយុកាលដែលងាយស្រួលយល់ជាងគេ ប្រហែលជាអាជ្ញាយុកាលនៃការរំលត់។ មាត្រា166 កថាខណ្ឌទី1 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់ថា សិទ្ធិលើបំណុលទូទៅ (ដូចជា សិទ្ធិលើបំណុលចំពោះប្រាក់កម្ចីរបស់បុគ្គលទូទៅ ជាដើម) នឹងត្រូវរលត់ ប្រសិនបើមិនអនុវត្តក្នុងអំឡុងពេល 5ឆ្នាំ គិតចាប់ពីពេលម្ចាស់បំណុលបានដឹងថាអាចអនុវត្តសិទ្ធិបាន(ចំណុចចាប់ផ្តើមជាអត្ថនោម័ត) ឬ ក្នុងអំឡុងពេល 10ឆ្នាំ គិតចាប់ពីពេលដែលអាចអនុវត្តសិទ្ធិបាន (ចំណុចចាប់ផ្តើមជាសត្យានុម័ត)។ ដោយឡែក ចំពោះសិទ្ធិទាមទារសំណងការខូចខាតដោយសារការបំពានលើអាយុជីវិត ឬ រូបរាងកាយ អំឡុងពេលអាជ្ញាយុកាលនៃការរំលត់គឺ 20ឆ្នាំ (ដើម្បីផ្តល់ការការពារយ៉ាងគ្រប់គ្រាន់ដល់ជនរងគ្រោះ) ក្នុងករណីដែលម្ចាស់បំណុលមិនបានដឹងថាអាចអនុវត្តសិទ្ធិបាន (មាត្រា167)។ ចំពោះសិទ្ធិលើទ្រព្យសម្បត្តិក្រៅពីសិទ្ធិលើបំណុលផ្សេងទៀត (មិនរួមបញ្ជូលនូវកម្មសិទ្ធិ) នឹងត្រូវផុតអាជ្ញាយុកាលក្នុងរយៈពេល 20ឆ្នាំនៃការមិនអនុវត្តសិទ្ធិ ដោយគិតចាប់ពីពេលដែលអាចអនុវត្តសិទ្ធិបាន (មាត្រា166 កថាខណ្ឌទី2)។
ផ្ទុយមកវិញ អាជ្ញាយុកាលនៃលទ្ធកម្ម សំដៅទៅលើការបន្តប្រើប្រាស់វត្ថុរបស់អ្នកដទៃដោយគិតថាជារបស់ខ្លួនរាប់សិបឆ្នាំ និងជាហេតុនាំឱ្យវត្ថុនោះក្លាយជារបស់ជនដែលកំពុងបន្តប្រើប្រាស់នោះ ហើយម្ចាស់សិទ្ធិដើមមិនអាចទាមទារឱ្យជននោះសងវិញនោះទេ។ ចំពោះអាជ្ញាយុកាលនៃលទ្ធកម្មកម្មសិទ្ធិ មាត្រា162 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានបញ្ញត្តថា ជនដែលកាន់កាប់ ពោលគឺកំពុងក្តោបក្តាប់ និងប្រើប្រាស់វត្ថុរបស់អ្នកដទៃនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួនជាបន្តបន្ទាប់រយៈពេល 20ឆ្នាំ ដោយសន្តិវិធី និង ដឹងឮជាសាធារណៈ (មានន័យថា ស្ថានភាពមួយដែលអ្នកជុំវិញនោះបានដឹង និង គ្មានរឿងរ៉ាវកើតឡើង) និងដោយមានឆន្ទៈយកជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន អាចធ្វើលទ្ធកម្មកម្មសិទ្ធិលើវត្ថុនោះបាន។ លើសពីនេះ ក្នុងករណីអចលនវត្ថុ មាត្រាដដែលនេះបានបញ្ញត្តថា បើសិនជាជននោះសុចរិត និង គ្មានកំហុសនៅពេលចាប់ផ្តើមកាន់កាប់ទេ (ពាក្យថា «សុចរិត» ធ្លាប់បានរៀបរាប់រួចហើយ គឺមានអត្ថន័យថា មិនបានដឹងអំពីស្ថានភាព មិនមែនមានន័យថា សណ្តានចិត្តល្អនោះទេ ⇒ពាក្យគន្លឹះ: សុចរិត និងទុច្ចរិត) ពោលគឺមិនបានដឹងថាខ្លួនមិនមែនជាម្ចាស់សិទ្ធិពិតប្រាកដនៅពេលដែលខ្លួនចាប់ផ្តើមកាន់កាប់ ហើយមិនមានកំហុសក្នុងការមិនបានដឹង មានន័យថា ជាស្ថានភាពមួយដែលជាទូទៅគ្មានលទ្ធភាពនឹងអាចដឹងបាន ដូចនេះ អាជ្ញាយុកាលនៃលទ្ធកម្ម មានរយៈពេល 10ឆ្នាំ (មាត្រា162 កថាខណ្ឌទី2)។
សូមអ្នកទាំងអស់គ្នាប្រុងប្រយ័ត្នត្រង់ចំណុចនេះថា កម្មសិទ្ធិមិនរលត់ដោយអាជ្ញាយុកាលនោះទេ (ចំណែកឯ សិទ្ធិប្រត្យក្សផ្សេងទៀតនឹងត្រូវផុតអាជ្ញាយុកាលក្នុងរយៈពេល 20ឆ្នាំ)។ ឧទាហរណ៍ថា ទោះបីជា A ទុកដីរបស់ខ្លួនចោលប៉ុន្មានឆ្នាំក៏ដោយ ក៏កម្មសិទ្ធិនោះមិនរលត់ដោយឯកឯងដែរ។ ទោះបីជាម្ចាស់សិទ្ធិទុកដីឱ្យទំនេរចោលរហូតដល់ពេលទទួលមរណភាពក៏ដោយ បើសិនជាមានសហព័ទ្ធ ឬ កូន បុគ្គលទាំងនោះនឹងទទួលបន្តដោយសន្តតិកម្ម។ ប៉ុន្តែ ប្រសិនបើ B បានចូលទៅរស់នៅដីរបស់ A ហើយបើសិនជា A និងក្រុមគ្រួសារជាដើមមិនបានអះអាងអ្វីទាល់តែសោះ ហើយទុកឱ្យ B រស់នៅហាក់បីដូចជាកម្មសិទ្ធិករលើដីនោះចាប់ពី 20ឆ្នាំ ឡើងទៅ ដូចនេះ B នឹងធ្វើលទ្ធកម្មដោយអាជ្ញាយុកាលលើដីនោះ ហើយជាលទ្ធផល A មិនអាចទាមទារឱ្យគេសងមកខ្លួនវិញទេ ឬ អាចនិយាយថាបាត់បង់កម្មសិទ្ធិតែម្តង។
(2) ការគណនាអំឡុងពេលអាជ្ញាយុកាល
ជាគោលការណ៍ ការគណនាអំឡុងពេលត្រូវអនុលោមតាមបញ្ញត្តិនៃជំពូកទី6 គន្ថីទី1 នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី លើកលែងតែករណីមួយផ្នែក (មាត្រា138)។ ករណីមួយផ្នែកសំដៅលើ ករណីមានកំណត់ផ្សេងនៅក្នុងច្បាប់ ឬ បញ្ញត្តិផ្សេង ឬ ករណីមានការសម្រេចបង្គាប់ពីតុលាការ ឬករណីមានកំណត់ផ្សេងជាមុននៅក្នុងសកម្មភាពគតិយុត្តរបស់ភាគីដូចជា កិច្ចសន្យាជាដើម។
ឧទាហរណ៍ នៅពេលថ្ងៃត្រង់ក្នុងថ្ងៃនេះ យើងបាននិយាយថា «ខ្ចីប្រាក់រយៈពេល 1ខែ» ក្នុងករណីនេះ វិធីគណនាអំឡុងពេលជាគោលការណ៍ គឺពេលវេលាដែលនៅសល់ក្នុងថ្ងៃនេះត្រូវផាត់ចោលទាំងអស់ ហើយចាប់ផ្តើមរាប់ពីថ្ងៃស្អែក (មាត្រា140 វាក្យខណ្ឌទី1)។ វិធីគិតបែបនេះ ហៅថា «គោលការណ៍មិនរាប់បញ្ចូលថ្ងៃដែលចាប់ផ្តើម»។ ប៉ុន្តែ ឧទាហរណ៍ យើងបាននិយាយ «រយៈពេល 3ថ្ងៃ ដោយគិតចាប់ពីថ្ងៃទី3 ខែក្រោយ» ក្នុងករណីនេះជាអញ្ញត្តិកម្ម ដោយត្រូវយកថ្ងៃទី3 ដែលជាថ្ងៃចាប់ផ្តើមទៅរាប់បញ្ចូល ហើយត្រូវដល់កំណត់ត្រឹមថ្ងៃទី3 ដល់ថ្ងៃទី5 (មាត្រា140 វាក្យខណ្ឌទី2)។
ក្នុងករណីដែលបានកំណត់អំឡុងពេលជាសប្តាហ៍ ខែ និង ឆ្នាំ យើងត្រូវគណនាដោយអនុលោមតាមប្រតិទិនសុរិយគតិ (មិនពិចារណាអំពីខែដែលមានចំនួនថ្ងៃច្រើន និង ថ្ងៃដែលមានចំនួនតិចនោះទេ។ មាត្រា143 កថាខណ្ឌទី1)។ ប្រសិនបើមិនរាប់បញ្ចូលអំឡុងពេលនៃដើមសប្តាហ៍ ដើមខែ ឬ ដើមឆ្នាំនោះទេ អំឡុងពេលនោះត្រូវបញ្ចប់នៅមួយថ្ងៃមុនថ្ងៃដែលត្រូវនឹងថ្ងៃចាប់ផ្តើមរាប់នៃសប្តាហ៍ចុងក្រោយ ឬ ខែចុងក្រោយ ឬ ឆ្នាំចុងក្រោយនៃអំឡុងពេល (មាត្រា143 កថាខណ្ឌទី2)។
បើមើលទៅតាមការប្រើប្រាស់ពាក្យពេចន៍ខាងលើ ហាក់បីដូចជារឿងមួយដែលពិបាក ប៉ុន្តែ ការពិតរឿងនេះមិនពិបាកនោះទេ។ មានន័យថា ប្រាក់កម្ចីធម្មតាដែលត្រូវសងនៅថ្ងៃទី31 ខែមីនា ឆ្នាំ2010 ហើយបើសិនជាម្ចាស់បំណុលទុកចោលរហូតដោយមិនទាមទារឱ្យសងនោះទេ អាជ្ញាយុកាលនៃអំឡុងពេល 10ឆ្នាំ នឹងចាប់ផ្តើមរាប់នៅថ្ងៃបន្ទាប់ដែលត្រូវនឹងថ្ងៃទី1 ខែមេសា រហូតដល់មុនមួយថ្ងៃនៃថ្ងៃទី1 (ថ្ងៃដែលត្រូវនឹងថ្ងៃចាប់ផ្តើម) ខែមេសា 10ឆ្នាំក្រោយ ពោលគឺអាជ្ញាយុកាលនឹងស្ថាពរនៅម៉ោង 12យប់ ថ្ងៃទី31 ខែមីនា ឆ្នាំ2020។
(3) ការបន្តសារជាថ្មី និង ការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរ
ជាគោលការណ៍ អាជ្ញាយុកាលគឺគោរពនូវស្ថានភាពជាក់ស្តែងដែលបន្តជានិរន្តន៍ ដោយផ្តល់ឱ្យនូវសិទ្ធិណាមួយ ឬ រំលត់សិទ្ធិណាមួយ។ ហេតុនេះហើយ បើសិនជាមានការទទួលស្គាល់អំពីការអះអាងសិទ្ធិពីម្ចាស់សិទ្ធិពិតប្រាកដ ឬ បុគ្គលដែលគ្មានសិទ្ធិ និង កូនបំណុលដែលមិនបានសងបានទទួលស្គាល់សិទ្ធិរបស់ម្ចាស់សិទ្ធិពិតប្រាកដ ជាដើម ក្នុងករណីនេះ ភាពចាំបាច់នៃការផ្តល់តម្លៃចំពោះការបន្តស្ថានភាពជាក់ស្តែងនឹងបាត់បង់ ហើយអាជ្ញាយុកាលត្រូវចាប់ផ្តើមសារជាថ្មី ហើយត្រូវចាប់ផ្តើមរាប់សារឡើងវិញ (ចាប់ពីសូន្យ) ចាប់ពីពេលនោះមក (បើសិនជាគ្មានការអនុវត្តសិទ្ធិក្នុងពេលនោះ)។ នេះហៅថា ការបន្តសារជាថ្មី (មាត្រា147 កថាខណ្ឌទី2, មាត្រា148 កថាខណ្ឌទី2 និង មាត្រា152)។
សូមចំណាំថា បើសិនជាមានការបន្តសារជាថ្មី ទ្រនិចនាឡិកានៃការគណនាអាជ្ញាយុកាលត្រូវត្រឡប់មកចំណុចសូន្យវិញ ហើយត្រូវចាប់ផ្តើមដំណើរការពីចំណុចសូន្យសារឡើងវិញ ប្រសិនបើមិនមានការអនុវត្តសិទ្ធិ។ មានន័យថា អាជ្ញាយុកាលនៃការរំលត់រយៈពេល 5ឆ្នាំ បានបន្តសារជាថ្មីនៅឆ្នាំទី3 ហើយទោះបីជា 2ឆ្នាំក្រោយមកទៀតបានកន្លងផុតចាប់ពីពេលបន្តសារជាថ្មីនោះក៏ដោយ ក៏អាជ្ញាយុកាលមិនបំពេញដែរ លុះត្រាតែ 3ឆ្នាំក្រោយមកទៀតបានកន្លងផុត។
លើសពីនេះ មានប្រព័ន្ធមួយទៀត គឺ ការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរ។ នេះគឺជាទស្សនៈថ្មីដែលបានបង្កើតឡើងនៅក្នុងវិសោធនកម្មឆ្នាំ2017។ ឧទាហរណ៍ បើសិនជាមានការទាមទារពីបុគ្គលដែលអះអាងថាខ្លួនជាម្ចាស់សិទ្ធិ ក្នុងករណីនេះ ដំណើរការនៃអាជ្ញាយុកាលត្រូវឈប់ជាបណ្តោះអាសន្ន រហូតដល់ពេលដែលមានការទទួលស្គាល់ថានរណាជាម្ចាស់សិទ្ធិពិតប្រាកដជាមុនសិន (នៅមុនពេលវិសោធនកម្មឆ្នាំ2017 ប្រព័ន្ធដែលស្រដៀងគ្នានេះ ហៅថា «ការបង្អង់អាជ្ញាយុកាល» ដែលជាប្រព័ន្ធបញ្ឈប់អាជ្ញាយុកាលជាបណ្តោះអាសន្ន ក្នុងករណីដែលម្ចាស់សិទ្ធិមានស្ថានភាពណាមួយដែលមិនអាចអះអាងអំពីការបន្តសារជាថ្មីបាន ហើយប្រព័ន្ធនេះក៏ត្រូវបានបញ្ចូលនៅក្នុងការបង្អង់ជាស្ថាពរដែរ)។ ការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរនេះគ្រាន់តែបញ្ឈប់ទ្រនិចនាឡិកានៃអាជា្ញយុកាលជាបណ្តោះអាសន្នប៉ុណ្ណោះ មិនមែនត្រឡប់មកសូន្យវិញនោះទេ។ បើសិនជាម្ចាស់សិទ្ធិអាចបញ្ជាក់អំពីអត្ថិភាពនៃសិទ្ធិបាន ការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរនឹងត្រូវបញ្ចប់ ហើយអាជ្ញាយុកាលនឹងបន្តសារជាថ្មី បើសិនជាមិនបានអនុវត្តសិទ្ធិចាប់ពីពេលនោះមក (ប្រសិនបើមិនអាចបញ្ជាក់អំពីអត្ថិភាពនៃសិទ្ធិនោះទេ ការបញ្ឈប់បណ្តោះអាសន្នដែលជាការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរនឹងបញ្ចប់ ហើយអាជ្ញាយុកាលនឹងចាប់ផ្តើមបន្តវិញ)។
ឧទាហរណ៍ ការទាមទារតាមផ្លូវតុលាការ (មិនរួមបញ្ចូលករណីដាស់តឿន តាមរយៈការផ្ញើរវិក័យបត្រទាមទារឡើយ) ការស្នើសុំដាស់តឿនឱ្យបង់ប្រាក់ ការដាក់ពាក្យសុំសះជាតាមផ្លូវតុលាការ ការដាក់ពាក្យសុំសន្ធានកម្មរដ្ឋប្បវេណី ការដាក់ពាក្យសុំសន្ធានកម្មរឿងគ្រួសារ ការចូលរួមនីតិវិធីក្ស័យធនជាដើម នឹងក្លាយជាមូលហេតុនៃ «ការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរ» (ច្បាប់វិសោធនកម្ម មាត្រា147 កថាខណ្ឌទី1)។ មានន័យថា អាជ្ញាយុកាលមិនស្ថាពរនោះទេ រហូតដល់ពេលមូលហេតុខាងលើនេះបញ្ចប់ (រហូតដល់រយៈពេល 6ខែ គិតចាប់ពីពេលដោះស្រាយបណ្តឹងរួចរាល់ ឬ បណ្តឹងបានបញ្ចប់ដោយមិនបញ្ជាក់សិទ្ធិស្ថាពរ)។ បើសិនជាសិទ្ធិបានកំណត់ជាក់លាក់ដោយសាលក្រមស្ថាពរជាដើម ការកំណត់សិទ្ធិជាក់លាក់នោះនឹងក្លាយជាមូលហេតុនៃការបន្តសារជាថ្មី ហើយបើសិនជាម្ចាស់សិទ្ធិនៅតែមិនអនុវត្តសិទ្ធិរបស់ខ្លួនដែលបានកំណត់ជាក់លាក់ អាជ្ញាយុកាលនឹងចាប់ផ្តើមដំណើរការសារជាថ្មីចាប់ពីពេលស្ថាពរនោះ (មាត្រា147 កថាខណ្ឌទី2)។
ពាក្យគន្លឹះ: ការបន្តសារជាថ្មី និង ការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរ
ការបន្តសារជាថ្មី គឺអាជ្ញាយុកាលចាប់ផ្តើមឡើងវិញ ហើយការបង្អង់ការចូលជាស្ថាពរ គឺការបញ្ឈប់បណ្តោះអាសន្ន។ បើសិនជាចាប់ផ្តើមឡើងវិញ គឺមានន័យថាត្រូវរាប់ពីសូន្យសារជាថ្មី។ ការបញ្ឍប់ជាបណ្តោះអាសន្ន គឺត្រូវរាប់បន្ត ក្រោយពេលហេតុនោះត្រូវបញ្ចប់ (ដោយឡែក ពាក្យថា «ការបន្តសារជាថ្មី» ត្រូវបានហៅថា «ការផ្អាក» នៅមុនវិសោធនកម្មឆ្នាំ2017 ហើយនៅក្រោយវិសោធនកម្មនេះ ពាក្យនេះត្រូវប្រើតែនៅក្នុងមាត្រា164 ប៉ុណ្ណោះ)។
(4) ការលើកឡើង និងការបោះបង់ចោលនូវអាជ្ញាយុកាល
ចំណុចមួយទៀតដែលត្រូវចំណាំទុក គឺអាជ្ញាយុកាលនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីមិនធ្វើឱ្យរំលត់សិទ្ធិ ឬ លទ្ធកម្មសិទ្ធិដោយឯកឯងនោះទេ ទោះបីជាអំឡុងពេលដែលត្រូវបានកំណត់កន្លងផុតក៏ដោយ។ បុគ្គលដែលចង់បានផលប្រយោជន៍ពីអាជ្ញាយុកាលនោះត្រូវតែអះអាងអំពីអាជ្ញាយុកាលសម្រាប់ខ្លួនឯងដូចជា ខ្ញុំមិនបង់ប្រាក់នោះទេដោយសារអាជ្ញាយុកាលរលត់ហើយ ឬ វត្ថុនេះក្លាយជារបស់ខ្ញុំដោយសារអាជ្ញាយុកាលនៃលទ្ធកម្មបានសម្រេចហើយ ជាដើមដែលនេះហៅថា ការលើកឡើងអំពីអាជ្ញាយុកាល។ នៅក្នុងអាជ្ញាយុកាលអាចមានផ្នែកមួយដែលផ្ទុយនឹងសីលធម៌ ហេតុនេះហើយ ការទទួលយកផលប្រយោជន៍នៃអាជ្ញាយុកាលត្រូវផ្អែកទៅលើឆន្ទៈចុងក្រោយរបស់សាមីខ្លួន។ តុលាការមិនអាចសម្រេចអំពីអាជ្ញាយុកាលទាំងសាមីខ្លួនមិនបានលើកឡើងនោះទេ (មាត្រា145)។ លើសពីនេះ ផលប្រយោជន៍នៃអាជ្ញាយុកាលអាចបោះបង់ចោលបាន នៅក្រោយពេលអាជ្ញាយុកាលបានសម្រេច (ការបកស្រាយផ្ទុយនៃមាត្រា146)។ នេះន័យថា បើសិនជាបុគ្គលម្នាក់បានខ្ចីប្រាក់ពីបុគ្គលណាម្នាក់ទៀត ហើយរយៈពេលលើសពី 10ឆ្នាំ បានកន្លងផុត ប៉ុន្តែ ដោយសារតែបុគ្គលនោះជាអ្នកមានគុណរបស់អ្នកខ្ចី ហើយអ្នកខ្ចីនៅតែចង់សងទៅបុគ្គលនោះជាដាច់ខាត ក្នុងករណីនេះ អ្នកខ្ចីអាចបោះបង់អាជ្ញាយុកាល ហើយសងប្រាក់ទៅក៏បានដែរ។
(5) អត្ថន័យនៃអត្ថិភាពប្រព័ន្ធអាជ្ញាយុកាល
មូលដ្ឋាននៃការរៀបចំឱ្យមានប្រព័ន្ធអាជ្ញាយុកាលបែបនេះ យើងអាចនិយាយថា ដើម្បីរក្សាស្ថិរភាពនៃទំនាក់ទំនងគតិយុត្តក្នុងសង្គមដោយទទួលស្គាល់អង្គហេតុដែលបន្តរហូតមក ឬ ក្នុងគោលបំណងមិនការពារដល់បុគ្គលដែលកំពុងលង់លក់ជាមួយនឹងសិទ្ធិរបស់ខ្លួន ប៉ុន្តែ ទោះបីជាផ្អែកលើមូលដ្ឋានណាមួយក៏ដោយ ក៏មូលហេតុសំខាន់បំផុតគឺ ការបញ្ជាក់អំពីសិទ្ធិកាន់តែលំបាក នៅពេលដែលពេលវេលាកាន់តែកន្លងទៅយូរ។ ការឱ្យតម្លៃទៅលើមូលដ្ឋានណាមួយខ្លាំងជាងគេ គឺអាស្រ័យទៅលើទស្សនៈលើអាជ្ញាយុកាលរបស់អ្នកសិក្សាច្បាប់ម្នាក់ៗ ហើយមានទ្រឹស្តីជាច្រើនដែលកំពុងយល់ឃើញខុសគ្នាអំពីអត្ថន័យ និង សារធាតុគតិយុត្តនៃអាជ្ញាយុកាល។
8. នីតិបុគ្គល
(1) សេចក្តីផ្តើម
ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានប្រដូចសហគ្រាសជាដើមទៅនឹងបុគ្គល ដោយផ្តល់ឋានៈជា «នីតិបុគ្គល» និងទទួលស្គាល់ជាប្រធាននៃសកម្មភាពគតិយុត្ត (ដោយឡែក បើប្រៀបធៀបជាមួយនីតិបុគ្គល យើងទាំងអស់គ្នាម្នាក់ៗហៅថា «រូបវន្តបុគ្គល»។ ប៉ុន្តែដាច់ខាត មិនមែនមានន័យថា«មនុស្សព្រៃ»ទេ)។ ការទទួលស្គាល់ថាជានីតិបុគ្គលមានន័យថាជាការផ្តល់លក្ខណៈសម្បត្តិជានីតិបុគ្គល ហើយការទទួលស្គាល់លក្ខណៈសម្បត្តិជានីតិបុគ្គលមានន័យថាជាការផ្តល់ឋានៈជាប្រធាននៃសិទ្ធិ និង ករណីយកិច្ចដូចរូបវន្តបុគ្គល។ ដើមឡើយ នៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីមានកំណត់មាត្រាទាក់ទងនឹងនីតិបុគ្គលយ៉ាងច្រើននៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ។ ប៉ុន្តែ នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ2006 ច្បាប់ចំនួន 3 ត្រូវបានប្រកាសឱ្យប្រើ ហើយច្បាប់ទាំងនេះបានកែទម្រង់ប្រព័ន្ធនៃនីតិបុគ្គលបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈដែលនឹងរៀបរាប់ខាងក្រោម។ តាមរយៈនេះ បញ្ញត្តិស្តីពីនីតិបុគ្គលនៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីមានការផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងខ្លាំង និងមានកំណត់តែ 5មាត្រា ប៉ុណ្ណោះក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី ហើយបញ្ញត្តិដែលនៅសល់ មានចែងនៅក្នុងច្បាប់ស្តីពីនីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិដែលជាច្បាប់មួយក្នុងចំណោមច្បាប់ទាំង3 (ច្បាប់ទាំង 3នេះ ត្រូវបានអនុវត្តនៅថ្ងៃទី1 ខែធ្នូ ឆ្នាំ2008)។
(2) នីតិបុគ្គលសាជីវកម្ម និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិ
នីតិបុគ្គលនៅក្នុងវិស័យឯកជនចែកចេញជា នីតិបុគ្គលសាជីវកម្ម និងនីតិបុគ្គលមូលនិធិ។ បើនិយាយជារួម នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មគឺជាការប្រមូលផ្តុំមនុស្ស ហើយ នីតិបុគ្គលមូលនិធីគឺជាការប្រមូលផ្តុំទ្រព្យសម្បត្តិ (ពិតណាស់ នៅក្នុងនីតិបុគ្គលមូលនិធិក៏ដោយ ក៏មានការប្រមូលផ្តុំមនុស្សជាអង្គការលេខដើម្បីប្រើប្រាស់ទ្រព្យសម្បត្តិនោះផងដែរ)។ នៅក្នុងចំណោមនីតិបុគ្គលដូចជានីតិបុគ្គលសាជីវកម្ម រួមមានក្រុមហ៊ុនជាដើម គឺជាការប្រមូលផ្តុំនៃមនុស្ស ហេតុនេះ យើងចាំបាច់ត្រូវទទួលស្គាល់អ្នកតំណាងម្នាក់ក្នុងចំណោមការប្រមូលផ្តុំនោះ ហើយផ្តល់ឋានៈជាប្រធាននៃសិទ្ធិផ្សេងទើបងាយស្រួលយល់ (សូម្បីតែការចុះកិច្ចសន្យាលក់ទិញមួយ ក៏មិនមែនអ្នកតំណាងម្នាក់ឯងជាអ្នកទិញនោះទេ គឺចាំបាច់ត្រូវទទួលស្គាល់ឱ្យក្រុមហ៊ុនទាំងមូលត្រូវក្លាយជាអ្នកទិញ)។ ប៉ុន្តែ មិនមែនគ្រប់ការប្រមូលផ្តុំមនុស្សទាំងអស់ត្រូវក្លាយជានីតិបុគ្គលសាជីវកម្មនោះទេ (សមាគម គឺជាការប្រមូលផ្តុំមនុស្សដែលមានការចូលរួមពីបុគ្គលម្នាក់ៗខ្លាំងជាង នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទៅទៀត ⇒សូមយោង ចំណុចទី៩ ជំពូកទី4)។ បន្ទាប់មកទៀត តើមូលហេតុអ្វីបានត្រូវផ្តល់ឋានៈជានីតិបុគ្គលដល់ការប្រមូលផ្តុំទ្រព្យសម្បត្តិ? នេះដោយសារតែ យើងមិនមែនពិចារណាអំពីការប្រមូលផ្តុំប្រាក់កាស ចាប់ដំណើរការ ហើយបានផលចំណេញទេ ប៉ុន្តែ យើងផ្តោតទៅលើការផ្តល់លក្ខណៈសម្បត្តិជាប្រធាននៃសិទ្ធិឯករាជ្យ និង ឱ្យធ្វើសកម្មភាពដោយមានអង្គការលេខ និង ប្រើប្រាស់ទ្រព្យសម្បត្តិក្នុងគោលបំណងជាក់លាក់សម្រាប់ការងារមនុស្សធម៌ ដូចជា ការសាងសង់សាលារៀន និង មន្ទីរពេទ្យជាដើមដែលជាប្រយោជន៍សាធារណៈ (ផលប្រយោជន៍សម្រាប់បុគ្គលច្រើនមិនកំណត់ជាក់លាក់)។
នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មចែកចេញជា នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មយកចំណេញ និង នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ។ នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មយកចំណេញ សំដៅទៅលើក្រុមហ៊ុន ហើយត្រូវអនុលោមតាមបញ្ញត្តិនៃច្បាប់ក្រមហ៊ុន។ នេះមានន័យថា នៅមុនពេលវិសោធនកម្មឆ្នាំ2006 ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់អំពី នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ និងនីតិបុគ្គលមូលនិធិ។ លើសពីនេះ ក្រៅពីក្រមរដ្ឋប្បវេណី និង ច្បាប់ក្រុមហ៊ុន គឺមានច្បាប់ពិសេសផ្សេងទៀតយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់ដែលទទួលស្គាល់នីតិបុគ្គល។ យ៉ាងណាមិញ នីតិបុគ្គលបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈត្រូវបានឱ្យនិយមន័យថាជា នីតិបុគ្គលដែលធ្វើសកម្មភាពពាក់ព័ន្ធនឹងប្រពៃណី សាសនា សប្បុរសធម៌ ការសិក្សាស្រាវជ្រាវ និង បច្ចេកវិទ្យាជាដើម ក្នុងគោលបំណងបម្រើប្រយោជន៍មនុស្សជាតិមិនកំណត់។
វិធានជាមូលដ្ឋាននៃនីតិបុគ្គលសាជីវកម្មគឺ លក្ខន្តិកៈ។ ក្នុងលក្ខន្តិកៈនេះត្រូវសរសេរអំពី គោលបំណង នាមករណ៍ ទីស្នាក់ការ ឈ្មោះសមាជិកនៅពេលបង្កើត បញ្ញត្តិស្តីពីការទទួលបាន និង បាត់បង់លក្ខណៈសម្បត្តិជាសមាជិក និង ចំណុចផ្សេងទៀត (ច្បាប់ស្តីពីនីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិ មាត្រា11 កថាខណ្ឌទី1)។ នៅក្នុងនីតិបុគ្គលមូលនិធិនៃបញ្ញត្តិក្នុងច្បាប់ចាស់ បានហៅវិធានជាលាយលក្ខណ៍អក្សរដែលកំណត់វិធានជាមូលដ្ឋានថា «សកម្មភាពបរិច្ចាគ» ប៉ុន្តែ នៅក្នុងច្បាប់ថ្មីក៏ត្រូវបានហៅថា «លក្ខន្តិកៈ» ដែរ។ នៅក្នុងនោះក៏ត្រូវសរសេរអំពី គោលបំណង នាមករណ៍ ទីស្នាក់ការ បញ្ញត្តិនៃទ្រព្យធន វិធីជ្រើសរើសសមាជិកក្រុមប្រឹក្សាភិបាល អភិបាល និង អ្នកត្រួតពិនិត្យជាអាទិ៍ (មាត្រា153 កថាខណ្ឌទី1 នៃច្បាប់ដដែល)។
(3) នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិទូទៅ
នីតិបុគ្គលបម្រើផលប្រយោជន៍សាធារណៈដែលបញ្ញត្តក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី ត្រូវទទួលបាននូវប្រព័ន្ធអនុគ្រោះ ពន្ធជាអាទិ៍។ ហេតុនេះហើយ ការរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងនៃសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចបាននាំឱ្យ កើតមានស្ថានភាពនៃការប្រើប្រាស់ដោយបំពានចំពោះនីតិបុគ្គលមូលនិធិដែលមានកំណត់ក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី ហើយបង្កជាបញ្ហាសង្គម។ ហេតុនេះហើយ គេបានផ្លាស់ប្តូរគោលគំនិតជាមូលដ្ឋាននៃនីតិបុគ្គលក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី ហើយបានបង្កើតច្បាប់ដែលគេហៅថាច្បាប់ទាំង 3 សម្រាប់កំណែទម្រង់ប្រព័ន្ធនីតិបុគ្គលបម្រើផលប្រយោជន៍សាធារណៈ ដោយតាក់តែងនូវបញ្ញត្តិដែលកំណត់យ៉ាងលំអិតនៅក្នុងច្បាប់ស្តីពីការរៀបចំសមាគម (ប្រកាសឱ្យប្រើនៅឆ្នាំ2006) និង ផ្ទេរបញ្ញត្តិជាច្រើនពីក្រមរដ្ឋប្បវេណីទៅច្បាប់នោះ។ ច្បាប់ទី1 គឺ«ច្បាប់ស្តីពី នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិទូទៅ (ហៅកាត់ថា «ច្បាប់នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង មូលនិធិទូទៅ»)» ច្បាប់ទី2 គឺ «ច្បាប់ស្តីពីការទទួលស្គាល់នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈជាអាទិ៍ (ហៅកាត់ថា «ច្បាប់ទទួលស្គាល់នីតិបុគ្គលបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ» និងច្បាប់ទី3 គឺជាច្បាប់ដែលសម្របសម្រួលច្បាប់ដែលពាក់ព័ន្ធ (ហៅកាត់ថា «ច្បាប់សម្របសម្រួល»)។
ដើម្បីជំរុញសកម្មភាពមិនស្វែងរកប្រាក់ចំណេញរបស់ប្រជាពលរដ្ឋឱ្យកាន់តែខ្លាំងក្លា គេបានកំណែទម្រង់ពីការអនុវត្តកន្លងមកដោយការអនុញ្ញាតឱ្យបង្កើតនីតិបុគ្គលបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ ត្រូវធ្វើតាមរយៈឆន្ទានុសិទ្ធិទាំងស្រុងរបស់ស្ថាប័នមានសមត្ថកិច្ច (មាត្រា24 ចាស់នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណី) ទៅជា ①រៀបចំប្រព័ន្ធដែលអាចបង្កើតនីតិបុគ្គលដែលជានីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិ ដោយគ្រាន់តែចុះបញ្ជីស្របតាមបញ្ញត្តិច្បាប់ប៉ុណ្ណោះ និង ②រៀបចំប្រព័ន្ធដោយឡែកដើម្បីទទួលស្គាល់ភាពនៃការបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ ដើម្បីក្លាយជានីតិបុគ្គលបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ (មានន័យថា ការបង្កើតនីតិបុគ្គលគឺអាចធ្វើបានដោយងាយស្រួល ប៉ុន្តែ ដើម្បីឱ្យមានការទទួលស្គាល់ថាជា នីតិបុគ្គលបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈបាន លុះត្រាតែទទួលនូវការអនុញ្ញាតយ៉ាងតឹងរ៉ឹងដោយឡែក។)
(4) ស្ថាប័ននីតិបុគ្គល
ទោះបីជាច្បាប់បានប្រដូចនីតិបុគ្គលឱ្យដូចគ្នានឹងបុគ្គលក៏ដោយ ក៏នីតិបុគ្គលទាំងសាជីវកម្ម និង មូលនិធិពុំអាចដំណើរការដោយខ្លួនឯងនោះទេ ហេតុនេះត្រូវមានអង្គភាពសម្រាប់ប្រតិបត្តិការ។ អង្គភាពទាំងអស់នេះគឺជា ស្ថាប័ននីតិបុគ្គល។
①សម្រាប់នីតិបុគ្គលសាជីវកម្ម ស្ថាប័នធ្វើសេចក្តីសម្រេចគឺជា «មហាសន្និបាតសមាជិក» ធ្វើឡើងដោយ «សមាជិក» (⇒ពាក្យគន្លឹះ: សមាជិក)។ ក្នុងករណីនីតិបុគ្គលមូលនិធិវិញ (ដោយសារជាការប្រមូលផ្តុំនូវទ្រព្យសម្បត្តិ) ពុំមានគោលគំនិតអំពីសមាជិក ឬ មហាសន្និបាតសមាជិកនោះទេ ហេតុនេះហើយ ឆន្ទៈរបស់អ្នកបង្កើតគឺជាសេចក្តីសម្រេចស្ថាពរ ប៉ុន្តែ នៅក្នុងច្បាប់ថ្មីបានភ្ជាប់កាតព្វកិច្ចឱ្យនីតិបុគ្គលមូលនិធិត្រូវតែងតាំងក្រុមប្រឹក្សាគ្រប់គ្រង (កថាខណ្ឌទី1 មាត្រា170 នៃច្បាប់នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង មូលនិធិទូទៅ)។ ②ស្ថាប័នអនុវត្តកិច្ចការ ទាំងនីតិបុគ្គលសាជីវកម្ម និង នីតិបុគ្គលមូលនិធិគឺ អភិបាល ហើយត្រូវរៀបចំឱ្យមាន អភិបាល ជាដាច់ខាត (បញ្ញត្តិចាស់គឺ កថាខណ្ឌទី1 មាត្រា52, នៅក្នុងច្បាប់នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង មូលនិធិទូទៅគឺ កថាខណ្ឌទី1 មាត្រា60 និង កថាខណ្ឌទី1 មាត្រា170)។ ③ស្ថាប័នត្រួតពិនិត្យ គឺអ្នកត្រួតពិនិត្យ ហើយស្ថាប័ននេះមិនតម្រូវឱ្យមានជាដាច់ខាតនោះទេ (បញ្ញត្តិចាស់ មាត្រា58) ប៉ុន្តែ នៅក្នុងច្បាប់ថ្មីបានផ្តោតសំខាន់ទៅលើមុខងារនៃការត្រួតពិនិត្យ ហេតុនេះហើយ មានការតម្រូវឱ្យតែងតាំងអ្នកត្រួតពិនិត្យនៅក្នុងនីតិបុគ្គលសាជីវកម្មខ្នាតធំដែលមានតែងតាំងសវនករគណនេយ្យ និង នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅដែលមានក្រុមប្រឹក្សាភិបាល ហើយនីតិបុគ្គលមូលនិធិទូទៅត្រូវតែមានស្ថាប័នត្រួតពិនិត្យដាច់ខាត (មាត្រា61 និង កថាខណ្ឌទី1 មាត្រា170 នៃច្បាប់នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង មូលនិធិទូទៅ)។
ពាក្យគន្លឹះ: សមាជិក
ពាក្យថា សមាជិក នៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណី និងច្បាប់ពាណិជ្ជកម្មមានន័យថា «អ្នកចូលរួមបង្កើតសាជីវកម្ម» ហើយមិនមែនសំដៅទៅលើនិយោជិក ដែលក្រុមហ៊ុនជាអាទិ៍ ជួលឱ្យធ្វើការនោះទេ។ ឧទាហរណ៍ បើយើងនិយាយអំពី «សមាជិក» នៃក្រុមហ៊ុនមូលធនដែលជានីតិបុគ្គលរកប្រាក់ចំណេញ គឺសំដៅទៅលើ «ម្ចាស់ហ៊ុន»។
(5) របបស្តីពីការបង្កើតនីតិបុគ្គល
ចំពោះការបង្កើតនីតិបុគ្គលខាងលើនេះត្រូវបានបែកចែកជារបបផ្សេងៗ អាស្រ័យទៅលើកម្រិតនៃការជ្រៀតជ្រែករបស់រដ្ឋ។ នេះជាការបង្ហាញតាមលំដាប់ចាប់ពីកម្រិតតឹងតែងទៅ ①របបអនុញ្ញាតពិសេស ដែលការទទួលស្គាល់នីតិបុគ្គលមួយត្រូវបង្កើតច្បាប់ពិសេសមួយ។ ធនាគារជប៉ុន ជាអាទិ៍ត្រូវបានបង្កើតតាមរយៈរបបនេះ។ ②របបផ្តល់ការអនុញ្ញាត ដែលស្ថាប័នមានសមត្ថកិច្ចត្រួតពិនិត្យអាចទទួលស្គាល់ឱ្យបង្កើតតាមរយៈឆន្ទានុសិទ្ធិដោយសេរី។ នេះគឺជារបបនៅក្នុងគោលជំហរនៃនីតិបុគ្គលនៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីពីមុន (បញ្ញត្តិចាស់ មាត្រា34)។ ③របបទទួលស្គាល់ ដែលស្ថាប័នមានសមត្ថកិច្ចត្រូវតែទទួលស្គាល់ឱ្យបង្កើត បើសិនជាបានបំពេញលក្ខខណ្ឌដែលច្បាប់បានកំណត់ជាមុន។ ការបង្កើតសាលារៀនឯកជន គឺស្ថិតនៅក្នុងរបបនេះ (យោងច្បាប់ស្តីពី ការបង្កើតសាលារៀនឯកជន)។ និង ④របបតាមវិធាន ដែលស្ថាប័នមានសមត្ថកិច្ចត្រូវទទួលស្គាល់ដោយគ្មានការត្រួតពិនិត្យជាមុន បើសិនជាមានការចុះបញ្ជីដោយគោរពតាមរចនាសម្ព័ន្ធជាក់លាក់ដែលកំណត់ក្នុងច្បាប់។ ក្រុមហ៊ុនដែលមានកំណត់ក្នុងច្បាប់ស្តីពីក្រុមហ៊ុន និង សហជីពកម្មករ គឺស្ថិតនៅក្នុងរបបនេះ។ ច្បាប់ថ្មីស្តីពី នីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង នីតិបុគ្គលមូលនិធីទូទៅ ក៏អនុលោមតាមរបបនេះដែរ។
(6) អំពើអនីត្យានុកូលរបស់នីតិបុគ្គល
ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានទទួលស្គាល់សមត្ថភាពក្នុងការធ្វើសកម្មភាពរបស់នីតិបុគ្គល ដូចគ្នាទៅនឹងបុគ្គល ហេតុនេះហើយ ការបញ្ញត្តអំពីសមត្ថភាពក្នុងការប្រព្រឹត្តអំពើអនីត្យានុកូលរបស់នីតិបុគ្គល (អំពើដែលធ្វើឱ្យខូចខាតដោយខុសច្បាប់ទៅលើបុគ្គលដទៃ ដោយចេតនា ឬ កំហុស) ក៏ត្រូវតែមានផងដែរ (នៅក្នុងបញ្ញត្តិចាស់នៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់ថា នីតិបុគ្គលត្រូវទទួលខុសត្រូវ ក្នុងករណីដែលអភិបាល ឬ អ្នកតំណាងផ្សេងទៀត (ស្ថាប័នតំណាង) របស់នីតិបុគ្គលនោះបានប្រព្រឹត្តអំពើអនីត្យានុកូល ប៉ុន្តែមាត្រាទាំងនេះត្រូវបានលុបចេញពីក្រមរដ្ឋប្បវេណីតាមរយៈច្បាប់ថ្មីខាងលើនេះ ហើយបញ្ញត្តិដូចគ្នាត្រូវបានកំណត់នៅក្នុងច្បាប់ស្តីពីនីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ និង នីតិបុគ្គមូលនិធិទូទៅ)។ ប៉ុន្តែ យើងមិនអាចយល់ច្បាស់ពីចំណុចនេះទេ បើមិនទាន់បានរៀនលម្អិតនៅក្នុងផ្នែកដែលនិយាយអំពីអំពើអនីត្យានុកូលនៃនីតិសិទ្ធិលើបំណុល (ចាប់ពីមាត្រា709 ⇒សូមយោងជំពូកទី5)។
(7) ទស្សនៈអំពីនីតិបុគ្គល
ដោយឡែក គោលគំនិតនៃទស្សនៈអំពីនីតិបុគ្គលមានជាច្រើន ហើយក្នុងនោះទស្សនៈ 2 មានគោលគំនិតផ្ទុយគ្នា គឺ ទ្រឹស្តីចាត់ទុកជានីតិបុគ្គល ដែលបានលើកឡើងថា អត្ថិភាពនៃនីតិបុគ្គល គឺគ្រាន់តែជាការចាត់ទុកថាជារូបវន្តបុគ្គលប៉ុណ្ណោះ ចំណែកឯ ទ្រឹស្តីអត្ថិភាពពិតនៃនីតិបុគ្គល បានលើកឡើងថា នីតិបុគ្គលមានអត្ថិភាពពិតប្រាកដ។ ភាពខុសគ្នានៃគោលគំនិតទាំងនេះ មានផ្នែកខ្លះ បានជះឥទ្ធិពលដល់ការបកស្រាយ និង ពន្យល់អំពីបញ្ញត្តិសំខាន់ៗនៃនីតិបុគ្គល ប៉ុន្តែ អ្នកដែលទើបតែចាប់ផ្តើមសិក្សាមិនគួរផ្តោតអារម្មណ៍លើចំណុចនេះខ្លាំងពេកនោះទេ ហើយគួរយកចិត្តទុកដាក់ទៅលើអត្ថន័យជារួមនៃបញ្ញត្តិអំពីនីតិបុគ្គល (ការបង្កើត, សមត្ថភាព, ស្ថាប័ន និង ការរលត់ជាដើម) ក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីវិញ។
(8) ក្រុមដែលគ្មានសមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិ និង ឧបនីតិបុគ្គល
លើសពីនេះ ការប្រមូលផ្តុំដើម្បីប្រយោជន៍របស់បុគ្គលជាក់លាក់ដែលជាសមាជិក ដោយគ្មានគោលបំណងស្វែងប្រាក់ចំណេញ និង គ្មានគោលបំណងបម្រើប្រយោជន៍សាធារណៈ (សមាគមនិសិ្សត សមាគមមិត្តរួមជំនាន់ និង សហគមន៍អ្នកជិតខាង ជាដើម) ត្រូវបានគេហៅថា «ក្រុមដែលគ្មានសមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិ» ហើយរហូតមកដល់ពេលនេះ គេនៅមិនអាចកំណត់ថាជា នីតិបុគ្គលនោះទេ ដរាបណាមិនមានការកំណត់ក្នុងច្បាប់ពិសេស (ចំពោះក្រុមដែលគ្មានសមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិ ពុំមានកំណត់នៅក្នុងក្រមរដ្ឋប្បវេណីទេ ប៉ុន្តែ យុត្តិសាស្ត្រ និង ទ្រឹស្តីអ្នកច្បាប់បានទទួលស្គាល់ថា ក្រុមដែលគ្មានសមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិ អាចក្លាយជាប្រធាននៃប្រតិបត្តិការជំនួញឯករាជ្យ និង ប្រធាននៃបណ្តឹង។ ឧទាហរណ៍ក្នុងករណីធ្វើលទ្ធកម្មអចលនវត្ថុ ហើយចុះបញ្ជីជាដើម គឺត្រូវដាក់ឈ្មោះរបស់អ្នកតំណាង ហើយបើសិនជាក្រុមដែលគ្មានសមត្ថភាពទទួលសិទ្ធិធ្វើជំនួញ ហើយមានជំពាក់បំណុលក៏ដោយ មិនអាចប៉ះពាល់ដល់ទ្រព្យសម្បត្តិឯកជនរបស់សមាជិកម្នាក់ៗនោះទេ។ លើសពីនេះ សូម្បីតែសមាជិកដែលបានលាលែង ក៏មិនអាចទាមទារឱ្យសងដើមទុនដែលបានបណ្តាក់ទុនវិញបានដែរ)។ ច្បាប់ស្តីពីឧបនីតិបុគ្គលដែលបានតាក់តែងឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ2001 បានផ្តល់លក្ខណៈសម្បត្តិជានីតិបុគ្គលដល់ក្រុមខាងលើនេះ ជា «ឧបនីតិបុគ្គល» ហើយអនុញ្ញាតឱ្យគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ក្រុមដូចជាអចលនវត្ថុជាដើម។ ប៉ុន្តែ «ឧបនីតិបុគ្គល» នេះត្រូវបានលុបចោលដោយច្បាប់ថ្មីក្នុងឆ្នាំ2006 ហើយឧបនីតិបុគ្គលត្រូវបន្តអត្ថិភាពរបស់ខ្លួនក្នុងនាមជានីតិបុគ្គលសាជីវកម្មទូទៅ។
9. លំនៅឋាន និង ការបាត់ខ្លួន
(1) លំនៅឋាន
នៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីក៏មានចែងអំពីលំនៅឋានដែរ។ លំនៅឋាន គឺជាមូលដ្ឋានដើម្បីសម្រេចថា កាតព្វកិច្ចត្រូវអនុវត្តនៅកន្លែងណា (មាត្រា484) និង សន្តតិកម្មត្រូវចាប់ផ្តើមនៅកន្លែងណា (មាត្រា883) ជាដើម ហេតុនេះហើយ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់ចំណុចនេះនៅក្នុងបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ។ កន្លែងដែលជាទីតាំងនៃជីវភាពរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ ត្រូវកំណត់ថាជា លំនៅឋាន (មាត្រា22) ហើយករណីដែលមិនដឹងអំពីលំនៅឋានច្បាស់លាស់ទេ ទីសំណាក់ (ទីសំណាក់ សំដៅទៅលើកន្លែងដែលបុគ្គលនោះរស់នៅជាបន្តបន្ទាប់ក្នុងរយៈពេលមួយ ប៉ុន្តែ ការជិតដិតទៅនឹងទីកន្លែងនោះមិនដល់កម្រិតនៃលំនៅឋាន) ត្រូវចាត់ទុកថាជាលំនៅឋាន (មាត្រា23)។ ពាក្យថា «ទីតាំងនៃជីវភាព»នេះ ត្រូវលើកមកពិភាក្សាថា អាចមានតែមួយ ឬ អាចមានច្រើន។ ឧទាហរណ៍ថា បុរសម្នាក់រស់នៅជាមួយប្រពន្ធកូននៅទីក្រុងTOKYO ហើយធ្វើការងារនៅទីស្នាក់ការនៅទីក្រុងOSAKA ក្នុងករណីនេះ ទ្រឹស្តីដែលបកស្រាយថាអាចមានច្រើនគឺជាទ្រឹស្តីទូទៅ ដែលបានទទួលស្គាល់ថា កន្លែងទាំងពីរនេះគឺជាលំនៅឋានទៅតាមទំនាក់ទំនងគតិយុត្តនីមួយៗ ហើយ ចំពោះទំនាក់ទំនងគតិយុត្តទាក់ទងនឹងការងារ គឺទីក្រុងOSAKA ក្លាយជាលំនៅឋាន។ លំនៅឋានក៏ក្លាយជាបញ្ហាផងដែរ ទាក់ទងនឹងសិទ្ធិបោះឆ្នោត។ យុត្តិសាស្ត្ររបស់តុលាការកំពូលបានបកស្រាយថា លំនៅឋានរបស់និស្សិតមហាវិទ្យាល័យដែលកំពុងរស់នៅផ្ទះជួល គឺកន្លែងដែលនិស្សិតកំពុងតែសិក្សា (មានន័យថា រាល់ពេលបោះឆ្នោត គាត់មិនចាំបាច់ត្រូវត្រឡប់ទៅស្រុកកំណើតវិញទេ។ ប៉ុន្តែ គាត់ត្រូវធ្វើសៀវភៅស្នាក់នៅដោយផ្លាស់ប្តូរមកផ្ទះជួលវិញ)។
(2) ការបាត់ខ្លួន (ការគ្រប់គ្រងទ្រព្យធនរបស់បុគ្គលដែលអវត្តមាន)
បុគ្គលដែលចាកចេញពីលំនៅឋាន ឬ ទីសំណាក់របស់ខ្លួន ហើយមិនមានសង្ឃឹមថានឹងអាចត្រឡប់មកវិញដោយងាយ ហៅថា «បុគ្គលអវត្តមាន»។ ចំពោះបុគ្គលដែលបាត់ខ្លួន ប្រសិនបើទុកចោលទ្រព្យសម្បត្តិរបស់គាត់ ក្នុងករណីនេះ មិនត្រឹមតែសាមីខ្លួននោះទេ ម្ចាស់បំណុល និង អ្នកដែលត្រូវបានសន្មតជាសន្តតិជន ក៏មិនពេញចិត្តផងដែរ។ ដូចនេះ ក្រមរដ្ឋប្បវេណីបានបញ្ញត្តថា ក្នុងករណីដែលបុគ្គលអវត្តមានមិនបានចាត់តាំងអ្នកគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្តិទេ តុលាការគ្រួសារអាចធ្វើចំណាត់ការចាំបាច់នានា ដូចជា ជ្រើសតាំងអ្នកគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្តិ តាមការស្នើសុំរបស់អ្នកដែលត្រូវបានសន្មតជាសន្តតិជនរបស់បុគ្គលអវត្តមាន ម្ចាស់បំណុល និង អ្នកមានទំនាក់ទំនងផលប្រយោជន៍ ព្រមទាំងព្រះរាជអាជ្ញា (មាត្រា25 កថាខណ្ឌទី1 វាក្យខណ្ឌទី1)។
ប្រសិនបើមិនដឹងថាបុគ្គលអវត្តមានស្លាប់ ឬ រស់ក្នុងរយៈពេល 7ឆ្នាំ តុលាការគ្រួសារអាចប្រកាសអំពីការបាត់ខ្លួនតាមការទាមទាររបស់អ្នកមានទំនាក់ទំនងផលប្រយោជន៍បាន (មាត្រា30 កថាខណ្ឌទី1)។ បញ្ញត្តិខាងលើនេះត្រូវអនុវត្តដូចគ្នាផងដែរ ប្រសិនបើបុគ្គលនោះមានវត្តមាននៅក្នុងនាវាដែលលិច ឬ ជួបប្រទះនឹងគ្រោះថ្នាក់ផ្សេងទៀត ហើយមិនដឹងច្បាស់ថាស្លាប់ ឬ រស់ ក្នុងរយៈពេល 1ឆ្នាំ គិតចាប់ពីហេតុនោះបានកន្លងផុត (មាត្រា30 កថាខណ្ឌទី2)។ ប្រសិនបើមានការប្រកាសអំពីការបាត់ខ្លួន ជននោះត្រូវបានចាត់ទុកថាបានទទួលមរណភាព នៅចំណុចពេលដែល 7ឆ្នាំ បានកន្លងផុតគិតចាប់ពីពេលមិនបានដឹងច្បាស់ថាស្លាប់ ឬ រស់ ឬ នៅចំណុចពេលឧបទ្ទវហេតុបានបញ្ចប់ (មាត្រា31)។
ដោយឡែក ពាក្យថា «ចាត់ទុក» ខុសពីពាក្យថា «សន្មត» ហើយទោះបីជាសាមីខ្លួននៅរស់ក៏ដោយ ក៏អានុភាពនៃការប្រកាសនោះមិនបាត់បងដែរ លុះត្រាតែការប្រកាសអំពីការបាត់ខ្លួននោះត្រូវបានលុបចោល។ ក្នុងករណីនេះ ប្រសិនបើតុលាការគ្រួសារបានលុបចោលការប្រកាសអំពីការបាត់ខ្លួន តាមរយៈការទាមទាររបស់សាមីខ្លួន ឬ អ្នកមានទំនាក់ទំនងផលប្រយោជន៍ ការប្រកាសនេះនឹងក្លាយជាគ្មានតាំងពីដំបូង។ ហេតុនេះ ជាគោលការណ៍សកម្មភាពគតិយុត្តដែលធ្វើឡើងដោយចាត់ទុកថាបុគ្គលនោះបានស្លាប់ត្រូវក្លាយជាមោឃភាព ប៉ុន្តែ យើងមិនអាចបង្កការខូចខាតដែលមិនអាចស្មានទុកបានដល់បុគ្គលដែលបានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ ឬ ចុះកិច្ចសន្យា ដោយជឿជាក់លើការប្រកាសបាត់ខ្លួននោះទេ។ ហេតុនេះហើយ សកម្មភាពដែលបានធ្វើដោយសុចរិតមុនពេលលុបចោលការប្រកាសអំពីការបាត់ខ្លួន ត្រូវបន្តមានអានុភាព (មាត្រា32 កថាខណ្ឌទី1 វាក្យខណ្ឌទី2) ហើយបុគ្គលដែលទទួលបានទ្រព្យសម្បត្តិតាមរយៈការប្រកាសអំពីការបាត់ខ្លួន ត្រូវសងត្រឹមតែកម្រិតនៃផលប្រយោជន៍ដែលខ្លួននៅតែទទួលបានប៉ុណ្ណោះ (មាត្រា32 កថាខណ្ឌទី2)។